Η ιστορία της οκτάωρης εργάσιμης μέρας

Η μείωση της διάρκειας της εργάσιμης ημέρας, υπήρξε πάγιο αίτημα του εργατικού κινήματος. Ο Μαρξ το θεωρούσε πρωταρχική προϋπόθεση για τη χειραφέτηση της εργατικής τάξης. Στον αγώνα για τη μείωση της διάρκειας της εργάσιμης ημέρας, ξεχωριστή θέση κατέχει ο αγώνας για το οκτάωρο.

Το οκτάωρο ως παγκόσμιο αίτημα

Το αίτημα για οκτάωρη εργασία διατυπώθηκε για πρώτη φορά στην Αγγλία το 1829 από την «Εθνική Ενωση για την Προστασία της Εργασίας» και εφαρμόστηκε στην αποικία της Βικτωρίας την 21η Απρίλη του 1856¹. Οραματισμοί για το οκτάωρο άρχισαν να εκφράζονται και στις Ηνωμένες Πολιτείες από το 1829, ενώ τα πρώτα σημαντικά μέτρα για την εξασφάλισή του το εργατικό κίνημα των ΗΠΑ άρχισε να τα παίρνει από το 1863. Μετά όμως από τον αμερικανικό εμφύλιο πόλεμο (1861-1865) ο αγώνας για την οκτάωρη εργάσιμη ημέρα πήρε εκρηκτικές διαστάσεις. Γράφει ο Μαρξ²: «Στις Ενωμένες Πολιτείες της Βόρειας Αμερικής παράλυε κάθε αυτοτελές εργατικό κίνημα, όσον καιρό η δουλεία παραμόρφωνε ένα μέρος της δημοκρατίας. Η εργασία των ανθρώπων με λευκή επιδερμίδα δεν μπορεί να χειραφετηθεί εκεί όπου στιγματίζεται η εργασία των ανθρώπων με μαύρη επιδερμίδα. Από το θάνατο της δουλείας όμως ξεπήδησε αμέσως μια καινούργια ξανανιωμένη ζωή. Ο πρώτος καρπός του εμφυλίου πολέμου ήταν η ζύμωση για το οκτάωρο που με ταχύτητα ατμομηχανής προχωρεί από τον Ατλαντικό ως τον Ειρηνικό Ωκεανό, από τη Νέα Αγγλία ως την Καλιφόρνια. Το πανεργατικό συνέδριο της Βαλτιμόρης (16 Αυγούστου 1866) διακηρύχνει: "Η πρώτη και μεγάλη απαίτηση της σημερινής εποχής για ν' απελευθερωθεί η εργασία αυτής της χώρας από την καπιταλιστική σκλαβιά είναι η έκδοση ενός νόμου που θα καθορίζει ότι το 8ωρο θ' αποτελεί την κανονική εργάσιμη ημέρα σ' όλες τις Πολιτείες της αμερικανικής Ενωσης. Είμαστε αποφασισμένοι να καταβάλουμε όλες μας τις δυνάμεις ώσπου να πετύχουμε αυτό το ένδοξο αποτέλεσμα"».

Το αίτημα του οκταώρου - καθώς και άλλα εργατικά αιτήματα - αποδέχτηκε και η Διεθνής Ενωση Εργατών (Πρώτη Διεθνής), η οποία στο συνέδριό της στη Γενεύη, το Σεπτέμβρη του 1866, πήρε την εξής απόφαση:

«ΑΠΟΦΑΣΗ

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΜΗΣ ΜΕΡΑΣ

Μια πρωταρχική προϋπόθεση, χωρίς την οποία όλες οι παραπέρα προσπάθειες για βελτίωση και απελευθέρωση θα αποδειχθούν μάταιες, είναι ο περιορισμός της εργάσιμης μέρας.

Είναι απαραίτητος για να 'ναι δυνατή η αποκατάσταση της υγείας και των φυσικών δυνάμεων της εργατικής τάξης, δηλαδή, του μεγάλου κορμού κάθε έθνους, όπως επίσης και για να της εξασφαλιστεί η δυνατότητα για πνευματική ανάπτυξη, κοινωνικών σχέσεων, κοινωνικής και πολιτικής δράσης.

Προτείνουμε 8 ώρες εργασία ως το νόμιμο όριο της εργάσιμης μέρας. Αυτός ο περιορισμός αν και αποτελεί αίτημα των εργατών στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, η ψήφος του Συνεδρίου θα το αναδείξει σε κοινή πλατφόρμα των εργατικών τάξεων όλου του κόσμου.

Για την πληροφόρηση των ηπειρωτικών μελών, των οποίων η εμπειρία εργοστασιακής νομοθεσίας είναι συγκριτικά μικρή, προσθέτουμε ότι όλοι οι νομικοί περιορισμοί θα αποτύχουν και θα σπάσουν απ' το Κεφάλαιο εάν η περίοδος της ημέρας κατά τη διάρκεια της οποίας οι 8 εργάσιμες ώρες πρέπει να υπολογίζονται, δεν καθοριστεί. Η διάρκεια αυτής της περιόδου θα πρέπει να καθοριστεί από τις 8 εργάσιμες ώρες και τα επιπρόσθετα διαλείμματα για γεύματα. Για παράδειγμα, εάν οι διάφορες διακοπές για γεύματα συνιστούν συνολικά μία ώρα, η νόμιμη περίοδος της ημέρας θα πρέπει να αφορά 9 ώρες, για παράδειγμα από τις 7 π.μ. έως τις 4 μ.μ., ή από τις 8 π.μ. έως τις 5 μ.μ., κλπ. Η νυχτερινή εργασία θα πρέπει να επιτρέπεται μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, σε επαγγέλματα και κλάδους που ορίζονται από νόμο. Η τάση πρέπει να 'ναι να εξαλειφθεί η νυχτερινή εργασία.

Αυτή η παράγραφος αναφέρεται αποκλειστικά σε ενήλικα άτομα, άνδρες ή γυναίκες, αν και οι τελευταίες θα πρέπει με επιμονή να εξαιρούνται από οποιαδήποτε νυκτερινή εργασία και κάθε είδους δουλειά επιβαρυντική που δεν προσιδιάζει στο φύλο ή εκθέτει τα σώματά τους σε δηλητηριώδη και συνολικά επιβλαβή σκευάσματα. Με την έννοια ενήλικα άτομα κατανοούμε όλους εκείνους που έχουν φθάσει ή έχουν ξεπεράσει τα 18 χρόνια ηλικίας.

Για το Γενικό Συμβούλιο

της Διεθνούς Ενωσης των Εργατών

Κ. Μαρξ

Υιοθετήθηκε απ' το Πρώτο Συνέδριο

στη Γενεύη στις 3-8 Σεπτεμβρίου 1866».

Ετσι το αίτημα του οκταώρου έγινε αίτημα του παγκόσμιου προλεταριάτου, που όμως χρειάστηκε πολύ αγώνα και αίμα για μετατραπεί από αίτημα σε πραγματικότητα. Οι εκπρόσωποι των καπιταλιστικών χωρών μόλις το 1919 υπέγραψαν διεθνή συμφωνία για την εφαρμογή της 8ωρης εργάσιμης ημέρας κι αυτό το έπραξαν για να ανακόψουν το επαναστατικό κύμα των καιρών που προκαλούσε η επίδραση της Οχτωβριανής Επανάστασης και η πάλη του παγκόσμιου εργατικού κινήματος.

Το οκτάωρο στην Ελλάδα

8 ώρες δουλειά, 8 ώρες ξεκούραση και 8 ώρες ψυχαγωγία!

 

Στην Ελλάδα η μείωση της εργάσιμης ημέρας ήταν βασικό αίτημα των εργατών από τις πρώτες κιόλας σοβαρές απεργιακές τους κινητοποιήσεις. Τέτοιο αίτημα έθεταν - ανάμεσα σε άλλα - οι εργάτες της Σύρου στην ιστορική απεργιακή τους κινητοποίηση το 1879, την πρώτη μεγάλη απεργιακή κινητοποίηση στην Ελλάδα³. Τότε ο στόχος ήταν να μειωθεί η εργάσιμη ημέρα από 12 ή 14 ώρες στις 10 ώρες.

Σημαντικές, αναφορές για τη μείωση της εργάσιμης ημέρας βρίσκουμε και στα κείμενα των πρώτων σοσιαλιστών. Ο Πλάτων Δρακούλης για παράδειγμα γράφει στο «Εγχειρίδιον του Εργάτου»⁴: «Η πρόοδος του πολιτισμού έπρεπε να ελαττόνη τας ώρας της εργασίας, διότι η εργασία με τας εφευρέσεις και με την τελειοποίησιν των μηχανών είνε παραγωγικωτέρα. Αι μηχαναί ετελειοποιήθησαν μεγάλως μέχρι την σήμερον και αντί να ελαττωθούν σημαντικώς αι ώραι της εργασίας, ηύξησεν ο αριθμός των αέργων. Ενεκα των τελειοτέρων μηχανών, μη απαιτουμένης τόσης εργασίας όση απητείτο άλλοτε, πολλοί εργάται απολύονται εις τους δρόμους και εκείνο το οποίον αυτοί εν δικαιώματι θα ελάμβανον εκ της τετραώρου εργασίας των, το απολαμβάνουν οι κάτοχοι των μηχανών εκβιάζοντες αυτό από των εργαζομένων δέκα και δώδεκα ώρας την ημέραν. Ωστε αι μηχαναί και η πρόοδος απέβησαν εις ζημίαν των εργατών και θα αποβαίνουν προς ζημίαν των ενόσω αι μηχαναί δε γίνονται κτήμα των. Αμα οι εργάται καταλάβουν την κυριότητα των μηχανών και των εργοστασίων η ημερησία εργασία θα ελαττούται καθόσον ο πολιτισμός προβαίνει και βαθμηδόν θα έλθη εποχή καθ' ην δίωρος ή τρίωρος εργασία, καθ' εκάστην, θα είνε αρκετή όπως όλοι ζώσιν εν αφθονία».

Το αίτημα της οκτάωρης εργάσιμης ημέρας περνάει και στις ελληνικές εργατικές κινητοποιήσεις όταν γίνεται πια παγκόσμιο αίτημα του προλεταριάτου, δηλαδή μετά τη ματοβαμμένη Πρωτομαγιά στο Σικάγο το 1886 και συγκεκριμένα στις πρωτομαγιάτικες κινητοποιήσεις του 1890. Ετσι, το 1893, στον πρώτο μεγάλο γιορτασμό της Εργατικής Πρωτομαγιάς στην Ελλάδα ένα από τα κεντρικά αιτήματα είναι «Να περιορισθή η εργασία των εργατών εις οκτώ ώρας από δώδεκα και πλέον που εργάζονται»⁵. Στη συνέχεια, σε όλες τις μεγάλες και μικρές εργατικές κινητοποιήσεις το αίτημα του οκταώρου θα κατέχει κεντρική θέση, αν και θα αργήσει πολύ να αποτελέσει τμήμα της ελληνικής νομοθεσίας.

Στην Ελλάδα με νομοθετήματα του Νοέμβρη του 1909 και του Μάρτη του 1910 καθιερώνεται η αργία της Κυριακής για τα μεγαλύτερα αστικά κέντρα της χώρας⁶. Με κατοπινή νομοθεσία του 1913 καθορίστηκε το δεκάωρο για τους εργάτες επιφανείας των μεταλλείων και το 8ωρο για όσους απασχολούνταν σε υπόγειες εργασίες⁷. Επιμέρους διευθετήσεις της εργάσιμης ημέρας συνεχίστηκαν και τα επόμενα χρόνια, ενώ η Διεθνής Σύμβαση Εργασίας για το Οκτάωρο, που είχε θεσμοθετηθεί, όπως προαναφέραμε, το 1919, επικυρώθηκε στην Ελλάδα μόλις το 1920, όχι όμως με στόχο την άμεση και καθολική εφαρμογή της. «Οι περισσότεροι νόμοι - γράφει γι' αυτή την περίοδο ο Κ. Φουντανόπουλος⁸ - είχαν χιλιάδες εξαιρέσεις και επιμέρους ρυθμίσεις για "ειδικές" περιπτώσεις, οι οποίες στην ουσία ακύρωναν το νομοθετικό έργο. Ακόμη και για τη σημαντικότερη των διεθνών συμβάσεων, εκείνη που αφορούσε την καθιέρωση της οκτάωρης διάρκειας εργασίας, η Ελλάδα κατόρθωσε να υπαχθεί στην κατηγορία των χωρών όπου η εφαρμογή της θα γινόταν σταδιακά». Ετσι για παράδειγμα το 1921 μόνο εργοστάσια που είχαν λίγες δουλιές δούλευαν προσωρινά οκτάωρο και μόνο οι ηλεκτροτεχνίτες και οι τροχιοδρομικοί - ύστερα από αγώνες - είχαν κατακτήσει την οκτάωρη εργάσιμη ημέρα⁹.

Η υιοθέτηση της Διεθνούς Σύμβασης Εργασίας για το Οκτάωρο έγινε μόνιμο και σταθερό αίτημα, σε κάθε μικρό ή μεγάλο εργατικό αγώνα για την καθολική εφαρμογή του μέτρου. Ετσι όλη η περίοδος του μεσοπολέμου σφραγίζεται από τους αγώνες για το οκτάωρο, στην πραγματικότητα από σκληρές ταξικές συγκρούσεις και φυσικά από επιτυχίες των εργατών που επιτυγχάνουν την επέκτασή του ευρύτερα σε διάφορους κλάδους και τμήματα της εργατικής τάξης. Τη γενική εφαρμογή της οκτάωρης εργάσιμης ημέρας θα καθιερώσει τυπικά η μεταξική δικτατορία, αποδεχόμενη στην ουσία αυτό που είχε γίνει πραγματικότητα στην πράξη, πολύ πριν. Φυσικά, δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι το δικτατορικό καθεστώς είχε φροντίσει προηγουμένως να καταργήσει και να ποινικοποιήσει κάθε εργατική - συνδικαλιστική και πολιτική - δραστηριότητα.

1. «Κοινωνιολογικόν και Πολιτικόν Λεξικόν» της εφημερίδας «Ανεξάρτητος», λήμμα «Οκτάωρον».

2. Κ. Μαρξ: «Το Κεφάλαιο», εκδόσεις Σ.Ε., τόμος πρώτος, σελ. 314-315.

3. Γ. Κορδάτου: «Ιστορία του Ελληνικού Εργατικού Κινήματος», εκδόσεις Μπουκουμάνη, σελ. 32.

4. Πλάτων Δρακούλης: «Το Εγχειρίδιον του Εργάτου», εκδόσεις Κούριερ Εκδοτική, σελ. 55.

5. Δ. Λιβιεράτου: «Η εργατική πρωτομαγιά στην Ελλάδα (1890-1999)», εκδόσεις Προσκήνιο, σελ. 28, Στάθη Δρομάζου: «Θητεία», Εκδόσεις ΔΙΦΡΟΣ, Αθήνα 1966, σελ. 206 κ.α.

6. Ν. Π. Νικολαΐδου: «Το Εργατικόν Ζήτημα εν Ελλάδι», Φλεβάρης 1949, σελ. 117.

7. Ν. Γιαννιός: «Ο Σοσιαλισμός του Κράτους», εκδόσεις Κούριερ Εκδοτική, σελ. 46.

8. «Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα», εκδόσεις Βιβλιόραμα, τόμος Α1, σελ. 117.

9. Α. Μπεναρόγια: «Ο Επαγγελματικός Αγών του Ελληνικού Προλεταριάτου», περιοδικό «Κομμουνιστική Επιθεώρηση», τεύχος 1ο, Γενάρης 1921.

Γ.Π