Το πλαίσιο των εξελίξεων που οδήγησε στο Δεκέμβρη...

Κατά τους τελευταίους μήνες της κατοχικής περιόδου είχαν διαμορφωθεί στη χώρα συνθήκες επαναστατικής κατάστασης, που η κορύφωσή της συντελέστηκε κατά το διάστημα Οκτώβρη - Δεκέμβρη 1944.

Ο ΕΛΑΣ κυριαρχούσε στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας, ενώ ο σμπαραλιασμένος κρατικός μηχανισμός δεν ελεγχόταν από καμία «επίσημη» αστική κυβέρνηση. Η κυβέρνηση Παπανδρέου παρέμενε θεατής από το Κάιρο και, παρά τις συμφωνίες που είχαν προηγηθεί με το ΕΑΜ, δεν είχε ακόμα εξασφαλίσει τις κατάλληλες συνθήκες για την επιστροφή της στην Ελλάδα.

Σε αντίθεση με τις απαξιωμένες στη λαϊκή συνείδηση αστικές δυνάμεις, το κύρος και η επιρροή του ΚΚΕ αυξάνονται σταθερά. Το ΚΚΕ, το οποίο είχε μόλις 350 μέλη εκτός φυλακών το Μάη του 1941, έφτασε τα 12.000 μέλη το Δεκέμβρη του 1942, 70.000 το Νοέμβρη του 1943, 180.000 το Γενάρη του '44 και τέλος περίπου 400.000 την περίοδο της Απελευθέρωσης.

Τις παραμονές της Απελευθέρωσης ο ΕΛΑΣ αριθμούσε 77.535 αξιωματικούς και μαχητές, ενώ 50.000 ήταν οι έφεδροι ΕΛΑΣίτες και 6.000 οι άντρες της Εθνικής Πολιτοφυλακής.

Το ίδιο χρονικό διάστημα, το ΕΑΜ αριθμούσε περίπου 1.500.000 μέλη.

Ουσιαστικά ακόμα και η αποβίβαση της κυβέρνησης Παπανδρέου στον Πειραιά εξαρτιόταν αποκλειστικά από τη συναίνεση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ.

Η κυβέρνηση Παπανδρέου δεν είχε καταφέρει να αποκτήσει τα απαραίτητα στρατιωτικά στηρίγματα που τόσο καιρό επιζητούσε. Υστερα από το χτύπημα του φιλοΕΑΜικού κινήματος της Μέσης Ανατολής και τη φυλάκιση περίπου 15.000 ανδρών (από τους συνολικά 18.000) του ελληνικού στρατού (ΑΣΟ, ΑΟΑ, ΑΟΝ) σε στρατόπεδα στην Αίγυπτο και αλλού, ένα πολύ μικρό μόνο μέρος του αστικού στρατού (Ιερός Λόχος, Ορεινή Ταξιαρχία κ.λπ.) στήριζε την κυβέρνηση μακριά από τη χώρα, ενώ ο ΕΔΕΣ βρισκόταν στην Ηπειρο εγκλωβισμενος από τον ΕΛΑΣ.

Το κύρος των αστικών πολιτικών δυνάμεων στο λαό βρισκόταν στο χαμηλότερο σημείο και η όποια οργανωτική τους υπόσταση παρουσίαζε στοιχεία πλήρους αποσύνθεσης, γεγονός που καθιστούσε απολύτως αδύνατο τον έλεγχο ενός λαού ένοπλου, οργανωμένου στις λαϊκές οργανώσεις της Αντίστασης και αποφασισμένου να παλέψει ενάντια σε ξένους και ντόπιους δυνάστες.

Από τις αρχές του 1944 διαφαίνεται ότι η Απελευθέρωση είναι θέμα λίγων μηνών, κάτι το οποίο φουντώνει τις πολιτικές διεργασίες εντός και εκτός της χώρας. Μέσα σ' αυτό το κλίμα που διαμορφώνεται, οι Βρετανοί εντείνουν τις προσπάθειές τους να συσπειρώσουν τον αστικό πολιτικό κόσμο και να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις της επαναφοράς της αστικής κυβέρνησης από την Αίγυπτο στην Ελλάδα. Κορύφωση αυτών των προσπαθειών αποτελούν η συγκέντρωση των εκπροσώπων του αστικού πολιτικού κόσμου στη Μ. Ανατολή και η σύγκληση «Συνεδρίου», που με τη συμμετοχή εκπροσώπων του ΚΚΕ - ΕΑΜ πραγματοποιήθηκε σε ξενοδοχείο κοντά στη Βηρυτό, από 17 έως 20 Μάη 1944.

Το Συμβόλαιο του Λιβάνου επικύρωσε τη συγκρότηση της λεγόμενης «Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας», υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου. Η αναγνώρισή της από πλευράς του ΚΚΕ - ΕΑΜ τής έδινε το απαραίτητο κύρος, ενώ παράλληλα αναγνώριζε de facto τους απαξιωμένους από την πλειοψηφία του λαού αστούς πολιτικούς ως ισότιμους του ΕΑΜ «συμμάχους» και έτσι τους «νομιμοποιούσε» στη λαϊκή συνείδηση. Στις 26 Σεπτέμβρη 1944, υπογράφεται στην Καζέρτα της Ιταλίας Συμφωνία μεταξύ της κυβέρνησης Παπανδρέου, του ΕΛΑΣ, του ΕΔΕΣ και των Βρετανών αντιπροσώπων των Συμμαχικών Δυνάμεων Μεσογείου, βάσει της οποίας όλες οι αντάρτικες δυνάμεις υπάγονται στις διαταγές της κυβέρνησης, η οποία με τη σειρά της «θέτει τας δυνάμεις ταύτας υπό τας διαταγάς του στρατηγού Σκόμπι».

Οπως φάνηκε και από την πορεία των πραγμάτων: «Η Συμφωνία του Λιβάνου επιβεβαιώνει ότι ανάμεσα σε αντίπαλες τάξεις δεν μπορεί να υπάρξει "ισορροπία". Γι' αυτό και καμία συμφωνία μεταξύ τους δεν μπορούσε να έχει αμοιβαία επωφελή χαρακτήρα, να χρησιμοποιηθεί για φιλολαϊκές εξελίξεις από το ΚΚΕ, ως πρωτοπορία του εργατικού κινήματος, καθώς και από το ΕΑΜ» (Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, 1939 - 1949).

Οι απαράδεκτες αυτές συμφωνίες ήταν απόδειξη ότι η καθοδήγηση του ΚΚΕ και του ΕΑΜικού κινήματος δεν ήταν σε θέση, τόσο προγραμματικά όσο και από την άποψη της τρέχουσας πολιτικής ετοιμότητας, να δρομολογήσει τη ρήξη, έστω και την ύστατη στιγμή.

Στις 12 Οκτώβρη μία απέραντη λαοθάλασσα πλημμυρίζει τους δρόμους. Ο λαός της Αθήνας και του Πειραιά ξεχύνεται στις συγκεντρώσεις που οργανώνει το ΕΑΜ στο κέντρο της πρωτεύουσας και στις συνοικίες. Το νέο ότι ο ΕΛΑΣ ανέβασε την ελληνική σημαία στην Ακρόπολη, απ' όπου νωρίτερα οι Γερμανοί φεύγοντας είχαν κατεβάσει τη ναζιστική, έκανε αστραπιαία, στόμα με στόμα, το γύρο της πρωτεύουσας. «ΛΕΥΤΕΡΙΑ! ΛΕΥΤΕΡΙΑ! Η ΑΘΗΝΑ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ», γράφει ο «Ριζοσπάστης» την επόμενη μέρα. «Χάθηκε το βρωμερό κουρέλι του φασισμού από την Ακρόπολη... Η μπαρουτοκαπνισμένη Αθήνα, που γνώρισε την πείνα και το βόλι του κατακτητή, το στιλέτο του προδότη... ξεχύθηκε ζωντανή ανθρωποθάλασσα να διαλαλήσει τη νίκη της... Διαδήλωση που πρώτη φορά βλέπει η Αθήνα, ξεχύνονται από παντού, από το Σύνταγμα ως την Ομόνοια... Και πάνω από όλα μία φωνή που αγκαλιάζει όλη την Αθήνα... ΕΑΜ! ΕΑΜ!».

Η κατάσταση που επικρατούσε στην Αθήνα είχε δημιουργήσει φόβο στους κόλπους της κυβέρνησης Παπανδρέου. Ηδη από τις παραμονές της Απελευθέρωσης, οι ανησυχίες για επαναστατική κατάληψη της Αθήνας από τον ΕΛΑΣ είχαν φουντώσει.

Ενα μήνα πριν από την Απελευθέρωση, ο Παπανδρέου, απευθυνόμενος στον Ελληνα πρέσβη στο Λονδινο, Αθ. Αγνίδη, έγραφε σε επιστολή του: «Είναι άπειρος η στενοχώρια μου εκ τοιαύτης καταστάσεως οποίαν δεν ανεκοίνωσα Υπουργικόν Συμβούλιον ίνα μη ενσπείρω απογοήτευσιν. Συνεπεία τοιαύτης καταστάσεως πρόκειται να είναι:

Πρώτον: ότι απελευθέρωσις θα θεωρηθεί περίπου έργον ΕΑΜ οποίον καταλαμβάνει αμέσως περιφέρειας εκκενούμενας υπό Γερμανών.

Δεύτερον: ότι Κυβέρνησις μεταβαίνουσα Αθήνας και στερούμενη και ιδίας και συμμαχικής δυνάμεως θα είναι ουσιαστικώς αιχμάλωτος ΕΑΜ.

Τρίτον: ότι Βρετανικόν γόητρον θα υποστεί σοβαράν ελάττωσιν, και

Τέταρτον: ότι Βρετανικαί δυνάμεις όταν βραδύτερον καταστούν διαθέσιμοι ουδεμίαν δικαιολογίαν θα έχουν όπως έλθουν Ελλάδα εφόσον απελευθέρωσις έχει συντελεστεί.

...Θεωρώ εθνικόν καθήκον μου όπως εκ μέρους μαρτυρικού Ελληνικού Εθνους πιστού και αφοσιωμένου φίλου Μ. Βρετανίας εκφράσω βαθυτάτην πικρίαν μου και προς την Βρετανική Κυβέρνησιν και προσωπικώς προς Πρωθυπουργόν κ. Τσώρτσιλ και να παρακαλέσω θερμότατα όπως διά πάσης θυσίας ευρεθούν αι ολίγαι απαιτούμεναι συμμαχικαί δυνάμεις προς άμεσον απελευθέρωσιν Ελλάδος υπό συμμαχικών στρατευμάτων».