Τυπογραφεία και εκδόσεις των Ελλήνων την περίοδο της Τουρκοκρατίας (Α' μέρος)

Η ανάπτυξη πλατιάς ιδεολογικής - διαφωτιστικής δραστηριότητας απαραίτητη για την προετοιμασία της Επανάστασης

Με αφορμή τη σημερινή επέτειο της Επανάστασης του 1821, ο «Ριζοσπάστης» ξεκινάει τη δημοσίευση σειράς άρθρων που επιμελήθηκε το Τμήμα Πολιτισμού της ΚΕ του ΚΚΕ, σχετικά με την πνευματική δημιουργία της περιόδου, που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην προετοιμασία της Επανάστασης. Το δεύτερο μέρος θα δημοσιευτεί στον «Ριζοσπάστη του Σαββατοκύριακου» 27 - 28/3.

***

Τη δυνατότητα για την έναρξη μιας επανάστασης την καθορίζει η ύπαρξη των αντικειμενικών και υποκειμενικών προϋποθέσεών της. Στη δημιουργία των υποκειμενικών προϋποθέσεων, εκτός από την ενίσχυση της συνειδητής και οργανωμένης επαναστατικής πρωτοπορίας, απαιτείται και η ανάπτυξη πλατιάς ιδεολογικής - διαφωτιστικής δραστηριότητας, που είναι απαραίτητη για την προετοιμασία της. Η τυπογραφία αποτέλεσε όπλο για τη διεύρυνση της δραστηριότητας αυτής. Είναι το εργαλείο ανταλλαγής απόψεων και διάδοσης των επαναστατικών ιδεών. Η ανακάλυψή της βρίσκεται πίσω από τις σπουδαίες αστικές επαναστάσεις των Νέων Χρόνων.

Εργαλείο διάδοσης της ιδεολογίας της ανερχόμενης αστικής τάξης

Η Ευρώπη του 15ου αιώνα είχε απλώσει την οικονομική επιρροή της σε μεγάλο μέρος της Ασίας και οι μεταφορές μεγάλων ποσοτήτων εμπορευμάτων ακόμη από την Κίνα και τις Ινδίες έδωσαν πλούτο και ισχυροποίησαν κοινωνικά τους εμπόρους. Μετά την ανακάλυψη και της Αμερικής στα τέλη του 15ουαι. (1492) αυξήθηκε η εισαγωγή στην Ευρώπη πολύτιμων μετάλλων, λίθων και πρώτων υλών. Ενισχύθηκε κι άλλο το εμπόριο και η μανιφαχτούρα, στο δρόμο προς την εκβιομηχάνιση της παραγωγής. Αυτά σηματοδότησαν το τέλος του Μεσαίωνα και την αρχή της περιόδου των Νέων Χρόνων με χαρακτηριστικά της τον κλονισμό των φεουδαρχικών κρατικών δομών, την τάση αποτίναξης της εκκλησιαστικής καταπίεσης στη ζωή των ανθρώπων και την ενίσχυση οικονομικά και ιδεολογικά της αστικής τάξης.

Ο Φρ. Ενγκελς στο έργο του «Ο Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και το τέλος της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας» παρατηρεί σχετικά με τις οικονομικές, ιδεολογικές και κοινωνικές αλλαγές σ' αυτήν τη μεταβατική περίοδο: «Το φεουδαρχικό σύστημα που μέσα στους κόλπους του γεννήθηκαν οι καινούργιες αυτές παραγωγικές δυνάμεις και οι αντίστοιχές τους καινούργιες σχέσεις παραγωγής, εμπόδιζε την παραπέρα ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων.

(...) Το φεουδαρχικό σύστημα που τον καιρό της γέννησής του ανταποκρινόταν στο επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων της κοινωνίας και αποτελούσε τη μορφή της ανάπτυξής τους, με το πέρασμα του χρόνου έρχεται σε αντίθεση με τις αναπτυγμένες παραγωγικές δυνάμεις και η κατάργησή του γίνεται ιστορική ανάγκη».

Αυτές οι μεταστροφές, με αρχικό κέντρο τη Φλωρεντία, έστρεψαν το ενδιαφέρον στη μελέτη των έργων των αρχαίων Λατίνων και Ελλήνων συγγραφέων, στα οποία εντοπιζόταν ένα παρόμοιο πνεύμα, ανθρώπου με δική του βούληση και κρίση. Η στροφή αυτή αποτέλεσε το πνευματικό κίνημα της Αναγέννησης, που έφερε τεράστιες αλλαγές στις Τέχνες, στην πολιτική, στις επιστήμες, στη θρησκεία, με την αμφισβήτηση της εξουσίας της Καθολικής Εκκλησίας (Εκκλησιαστική Μεταρρύθμιση) και απλώθηκε σε πολλές χώρες του δυτικού κόσμου.

Με την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, Ελληνες λόγιοι κατέφευγαν σε χώρες της Δύσης, κυρίως στην Ιταλία, και εργάζονταν ως δάσκαλοι του αρχαίου ελληνικού και ρωμαϊκού πνεύματος. Στις χώρες αυτές υπήρχαν προηγούμενες εγκαταστάσεις Ελλήνων, εμπόρων κυρίως, που υποστήριζαν τους μετοίκους αυτούς και το έργο τους. Σταδιακά οι διώξεις αυξήθηκαν, οι μετακινήσεις Ελλήνων πύκνωσαν και οι ελληνικές παροικίες έγιναν πολυάνθρωπες, εξαπλωμένες σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις.

Τα βιβλία μέχρι τότε ήταν χειρόγραφα, πολύ ακριβά και, εκ των πραγμάτων, λίγα. Πρόσβαση σ' αυτά είχαν μόνο οι πλούσιοι που διατηρούσαν και βιβλιοθήκες. Λύση στο πρόβλημα του κόστους και της αυξημένης ζήτησης βιβλίων έδωσε (συγχρόνως με την άλωση) η ανακάλυψη από τον ολλανδικής καταγωγής Γερμανό κοσμηματοποιό Ιωάννη Γουτεμβέργιο της τυπογραφίας με μεταλλικά κινητά στοιχεία. Με την τεχνική αυτή τα βιβλία κατασκευάζονται γρήγορα και φτηνά και μπορούν να αποκτηθούν και να αποθηκευτούν χωρίς να αποτελεί το κόστος ανυπέρβλητο εμπόδιο.

Το τυπωμένο πλέον βιβλίο γίνεται εργαλείο διάδοσης επιστημονικής γνώσης και ιδεών, εργαλείο διαλόγου και οδήγησε στον Διαφωτισμό, την ιδεολογία που εκφράζει την άποψη της νεαρής και επαναστατικής τότε αστικής τάξης. Η τυπογραφία, με την έκδοση βιβλίων και εφημερίδων στην ελληνική γλώσσα, συνέβαλε στη διαμόρφωση εθνικής συνείδησης αλλά και στη συνέχεια της επαναστατικής προετοιμασίας.

Αρχικά Ιταλοί τυπογράφοι τυπώνουν εκκλησιαστικά βιβλία και τα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων, ταυτόχρονα με βιβλία γραμματικής και εγχειρίδια διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών και λατινικών. Στη συνέχεια όμως τυπώνονται νέα βιβλία, Ελλήνων και άλλων συγγραφέων, στο πλαίσιο του επαναστατικού - απελευθερωτικού πνεύματος της εποχής.

Η επίδραση του Διαφωτισμού στο εκδοτικό έργο των Ελλήνων

Τα ελληνικά βιβλία τυπώνονται πλέον σε τυπογραφεία σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις και κάποια σε τυπογραφεία στο έδαφος του οθωμανικού κράτους, στην Κωνσταντινούπολη και τη Μοσχόπολη (πόλη στην περιοχή της Κορυτσάς με μεγάλη οικονομική και πνευματική ανάπτυξη κατά τον 18ο αι.), στη Μολδοβλαχία και αλλού. Υπολογίζεται πως από την πρώτη εμφάνιση τυπωμένων ελληνικών βιβλίων μέχρι το 1820 εκδόθηκαν περίπου 5.000 τίτλοι.

Η Βενετία, η Τεργέστη, η Ρώμη, η Λειψία, η Βιέννη, αλλά και η Αγία Πετρούπολη, η Οδησσός και η Μόσχα, το Ιάσιο και το Βουκουρέστι στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες, πόλεις με ισχυρές ελληνικές παροικίες, αποκτούν σταδιακά σπουδαίους εκδοτικούς οίκους και τυπογραφεία ελληνικής ιδιοκτησίας και με Ελληνες τυπογράφους. Τυπογραφεία που τυπώνουν ελληνικά βιβλία λειτούργησαν και στην Αγγλία (Λονδίνο, Οξφόρδη, Κέμπριτζ) και στη Γερμανία (Ερφούρτη). Στο Παρίσι, στη Γαλλία γενικότερα λειτούργησαν τυπογραφεία που διακρίθηκαν για τις περίτεχνες γραμματοσειρές ικανότατων χαρακτών.

Ο Αδαμάντιος Κοραής, που έζησε σχεδόν όλη τη ζωή του στο Παρίσι, στα γαλλικά τυπογραφεία τύπωσε πολλά έργα του που παρακινούσαν σε εξέγερση. Στα Προλεγόμενά του (προλόγους) σε εκδόσεις κλασικών αρχαίων ελληνικών έργων, χωρίς να γίνεται αντιληπτό από τη λογοκρισία των Τούρκων, ενέτασσε ολόκληρα φυλλάδια με επαναστατικό περιεχόμενο. Στα προλεγόμενα στα «Πολιτικά» του Αριστοτέλη προτρέπει τους Ελληνες να ιδρύσουν τυπογραφεία και να εκδώσουν βιβλία και κυρίως εφημερίδες και υπογραμμίζει το ρόλο των εντύπων στην πολιτική και πνευματική ζωή.

Οταν κυκλοφόρησε φυλλάδιο με συντάκτη του τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων, τυπωμένο στην Κωνσταντινούπολη, με τίτλο «Πατρική Διδασκαλία» και με περιεχόμενο εχθρικό προς το πνεύμα της εξέγερσης, αμέσως ο Κοραής τύπωσε στη Ρώμη απάντηση εντονότατη με τίτλο «Αδελφική Διδασκαλία», που ανάγκασε τους συντάκτες και διακινητές της «Πατρικής» να την αποσύρουν. Συχνά ο Κοραής τύπωνε και κυκλοφορούσε φυλλάδια με παραινέσεις και οδηγίες προς τους Ελληνες με στόχο να τους παρακινήσει προς την επανάσταση. Σε ένα από αυτά, το «Ασμα Πολεμιστήριον», αναφέρεται σε συναδέλφωση Ελλήνων και Γάλλων και συμβολικά εξέδωσε τους «Χαρακτήρες» του Θεόφραστου και στις δύο γλώσσες, αρχαία ελληνικά και γαλλικά. Τη σημασία που απέδιδε στην τυπογραφία την διαπιστώνουμε στην ενίσχυση που πρόσφερε για ίδρυση τυπογραφείου στη Χίο.

Κατά την Επανάσταση σε πολλές πόλεις που απελευθερώνονταν ιδρύονταν τυπογραφεία, καθώς και στο Μεσολόγγι κατά την πολιορκία του. Με τη συγκρότηση ελληνικού κράτους ο Καποδίστριας ιδρύει κρατικό τυπογραφείο στην Αίγινα και λίγο αργότερα ο Οθωνας στην Αθήνα. Τυπογραφεία με πλούσιο έργο λειτούργησαν και στα Ιόνια Νησιά με την αγγλική και ιδιαίτερα με τη γαλλική κατοχή.

Η ιστορία των ελληνικών τυπογραφείων και εκδόσεων στον ελληνικό χώρο και σε ευρωπαϊκές χώρες είναι μακρότατη. Μακρότατη επίσης είναι η ιστορία της τεχνικής εξέλιξής της, των ελληνικών γραμματοσειρών, του χρωματισμού και των μεγεθών των φύλλων που τυπώνονται. Τα τυπογραφεία στον ελληνικό χώρο αντιμετώπισαν σοβαρές δυσκολίες συντήρησης, λόγω έλλειψης ανταλλακτικών, δυσκολία αντικατάστασης των φθαρμένων τυπογραφικών στοιχείων και έλλειψη προσωπικού ειδικευμένου στο δύσκολο και απαιτητικό επάγγελμα της τυπογραφίας.

Σε πολλές χώρες τυπώνονται βιβλία διακεκριμένων Ευρωπαίων λογοτεχνών που στα έργα τους πρόβαλλαν τον αγώνα των Ελλήνων και διαμόρφωναν κλίμα στήριξης της Επανάστασης. Ποιητές όπως ο Μπάιρον, ο Σέλεϊ, ο Πούσκιν και με φυλλάδιά τους οι προοδευτικές και επαναστατικές οργανώσεις και κινήματα από τα Βαλκάνια και άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Από τα μέσα του 18ου αιώνα και μέχρι την ολοκλήρωση της Επανάστασης, διακρίνονται καθαρά στο εκδοτικό - τυπογραφικό έργο των Ελλήνων η επίδραση του Διαφωτισμού και η εμφάνιση του λεγόμενου Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Πυκνώνει η έκδοση βιβλίων επιστημονικού περιεχομένου, πολιτικού προβληματισμού και παρακίνησης σε επανάσταση. Στις παροικίες των Ελλήνων αλλά και σε υπόδουλες περιοχές ιδρύονται σχολεία, με τη στήριξη πλούσιων Ελλήνων εμπόρων, με κύριο χαρακτηριστικό της διδασκαλίας σ' αυτά επιστημονικών γνώσεων. Γίνεται έκδηλη η εγκατάλειψη της άποψης των κύκλων του Πατριαρχείου πως σε όλα τα σχολεία η «διδακτέα ύλη» πρέπει να είναι αποκλειστικά τα «θεία και ιερά γράμματα». Οι απόφοιτοι αυτών των σχολείων συχνά συνεχίζουν σπουδές στο εξωτερικό και επιστρέφοντας φέρνουν και διαδίδουν το πνεύμα του Διαφωτισμού. Και μόνο η απόκτηση όμως αναγνωστικής ικανότητας και βασικών γνώσεων από μεγάλο αριθμό ανθρώπων διευκολύνει την κυκλοφορία βιβλίων, εφημερίδων και περιοδικών και συμβάλλει στην ιδεολογική προετοιμασία της Επανάστασης.

Αντώνης ΚΑΛΟΒΟΥΛΟΣ
Φιλόλογος, μέλος του ΔΣ της Πανελλήνιας Ενωσης Φιλολόγων