Το αίσθημα του ανίκητου ή αλλιώς η ψυχοσύνθεση της ατομικής και κοινωνικής ήττας

Πρόσφατη έρευνα που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «PlosOne» αναδεικνύει τη «θεωρία του αισθήματος του ανίκητου» σαν ένα σημαντικό εμπόδιο στη λήψη ατομικών μέτρων πρόληψης ενάντια στην πανδημία του Covid-19 αλλά και στον εμβολιασμό με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται η επίτευξη γενικής ανοσίας (Leonhardt, Ridinger, Rong & Talaei-Khoe., 2021). Επιπλέον, επισημαίνει ότι το αίσθημα αυτό είναι περισσότερο διαδεδομένο σε χώρες που προτάσσουν τα «ατομικά δικαιώματα και ελευθερίες» εναντίον των συλλογικών.

Η θεωρία του αισθήματος του ανίκητου αναπτύχθηκε από τον ψυχολόγο David Elkind τη δεκαετία του 1960 (Elkind, 1967). Στο επίκεντρό της βάζει την αίσθηση της ατομικής μοναδικότητας που νιώθει κάποιος εξαιτίας της πίστης ότι οι εμπειρίες του είναι μοναδικές, συγκριτικά με αυτές του υπόλοιπου κόσμου. Η αίσθηση αυτή, σύμφωνα με τη θεωρία, συνοδεύεται από την πεποίθηση ότι κάποιος είναι άτρωτος απέναντι σε πολλές συνθήκες. Τα στοιχεία αυτά επιφέρουν ως αποτέλεσμα συμπεριφορές υψηλού ρίσκου, την έλλειψη συμπόνοιας αλλά και την εγωκεντρική αντίληψη για τον κόσμο (Bright, McKillop & Ryder, 2008, Neff, 2010). Έχει αξία να αναφερθεί ότι η θεωρία χρησιμοποιείται για να περιγράψει συμπεριφορές που εκδηλώνονται, κυρίως κατά την εφηβική ηλικία.

Σε αυτή την έρευνα, η θεωρία αυτή χρησιμοποιείται για να δικαιολογήσει μια σειρά πεποιθήσεων νέων ενηλίκων ότι ο Covid-19 δεν είναι απειλή για αυτούς, καθώς νιώθουν ότι έχουν ισχυρό οργανισμό που δεν μπορεί να δεχτεί μεγάλη ζημιά από τον ιό. Ωστόσο, προβάλλεται ότι με αυτόν τον τρόπο αποτελούν εμπόδιο στην επίτευξη μαζικής ανοσίας του πληθυσμού, καθώς μπορούν να μεταφέρουν τον ιό και σε ευάλωτες κοινωνικά ομάδες, αλλά και να πληγούν οι ίδιοι από αυτόν.

Ψυχοσύνθεση της ατομικής ήττας

Η ανάδειξη μίας συμπεριφοράς είναι απλά η περιγραφή του τελευταίου σταδίου μίας σειράς εσωτερικών μηχανισμών που διενεργούνται στην ψυχοσύνθεση ενός ανθρώπου. Η μέθοδος αυτή ούτε αναδεικνύει όλες τις πτυχές του φαινομένου, αλλά και αφήνει ανοιχτή την πόρτα στην καλλιέργεια κοινωνικού αυτοματισμού όπως άλλωστε και γίνεται αυτή την περίοδο μεταξύ των εργαζομένων, ιδιαίτερα σε χώρους όπου έχει θεσπιστεί ο υποχρεωτικός εμβολιασμός. Η «αίσθηση του ανίκητου» είναι το τελευταίο σκαλί διάφορων στοιχείων της προσωπικότητας που έχουν διαμορφωθεί σε συνάρτηση με τα βιώματα των νέων ανθρώπων. Βιώματα που ερμηνεύτηκαν με βάση την αντίληψή τους για τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο κόσμος και η κοινωνία. Φυσικά, μοχλοί αυτής της ερμηνείας είναι οι θεσμοί στους οποίους συμμετείχαν και συμμετέχουν, όπως η εργασία, η εκπαίδευση, η οικογένεια και άλλα.

Υπό αυτή την έννοια, η αίσθηση του ανίκητου συνδέεται με μια ψευδαίσθηση δυνατότητας ελέγχου στα πάντα, ακόμα και σε πτυχές της ζωής και της κοινωνίας που είναι αδύνατον να ελεγχθούν ατομικά, με την πίστη ότι η πορεία της ζωής κάποιου εξαρτάται μόνο από την πρωτοβουλία του. Ουσιαστικά, η αίσθηση του ανίκητου είναι στρατηγική αντιμετώπισης και όχι θεμελιώδες στοιχείο της προσωπικότητας.

Ως αποτέλεσμα η ερμηνεία της απώλειας ελέγχου και η ευαλωτότητα δεν μπορούν παρά να ερμηνευτούν και πάλι υπό την ομπρέλα του ανίκητου. Ο άνθρωπος που πιστεύει ότι έχει τον έλεγχο για όλα τα πράγματα στη ζωή του, σηκώνει και την ευθύνη των πραγμάτων που αντικειμενικά δεν μπορούσε να ελέγξει ή να προβλέψει. Το αίσθημα του ανίκητου γίνεται επιβεβαίωση της αποτυχίας του. Η βαριά νόσησή του ή η νόσηση δικών του ανθρώπων μετατρέπεται σε αποκλειστικά δικό του λάθος, ατομική του αποτυχία στην οποία αντικειμενικές αδυναμίες ή ακόμα και στάσεις άλλων ανθρώπων (συμπεριλαμβανομένων ειδικών αλλά και κυβερνητικών ανεπαρκειών) δεν έχουν καμία θέση. Μάλιστα, πολλές φορές οι νέοι επωμίζονται τόσο βαριά τέτοιες φανταστικές ήττες που μπορούν να οδηγηθούν σε ανυπόφορες ψυχικές καταστάσεις μέχρι και επικίνδυνες συμπεριφορές. Είναι χαρακτηριστικό ότι, σύμφωνα με έρευνες το αίσθημα του άτρωτου συνδέεται με την πυροδότηση κατάθλιψης, γενικευμένου άγχους, τελειομανίας ακόμα και αυτοκτονικότητας, γεγονότα τα οποία αναδεικνύουν την εσωτερική ευαλωτότητα ανθρώπων, οι οποίοι, κατά τα άλλα βαφτίζονται εγωκεντρικοί και αδιάφοροι (Neff & Kristin, 2003, Aalsma, Lapsley & Flannery, 2006).

Η ψυχοσύνθεση της κοινωνικής ήττας

Αν το «αίσθημα του ανίκητου» είναι το τελευταίο και φανερό σκαλί της ψυχοσύνθεσης ενός ανθρώπου, έχει αξία να αναδειχτούν τα στοιχεία της προσωπικότητας που τον οδηγούν στην υιοθέτηση μίας τέτοιας στρατηγικής. Αναλύοντας την προσωπικότητα τέτοιων ανθρώπων παρατηρούμε πιο έκδηλα στοιχεία ευαλωτότητας παρά στοιχεία εγωκεντρισμού. Ο κατά τα άλλα «ανίκητος» νιώθει απειλούμενος από έναν κόσμο που θεωρεί εχθρικό και απειλητικό. Δεν είναι διατεθειμένος να συνεισφέρει σε αυτόν τον κόσμο γιατί θεωρεί είτε ότι δεν τον καταλαβαίνει, είτε ότι θα τον εκμεταλλευτεί, οπότε τον απορρίπτει ως επικίνδυνο. Είναι ψυχοσύνθεση κοινωνικής ήττας όχι μόνο εξαιτίας της δυσκολίας αναχαίτισης του ιού, αλλά και γιατί το βάρος των ευθυνών βαραίνει μόνο τις δικές του πλάτες και όχι των υπευθύνων, αλλά κι επειδή δεν βλέπει τη συντριπτική πλειοψηφία του λαού ως σύμμαχο στην ανάγκη διεκδίκησης των απαραίτητων μέτρων για την αναχαίτιση του ιού χωρίς τα βάρη που του ρίχνουν οι κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο. Για αυτόν ο λαός είναι εχθρός και όχι σύμμαχος καθώς απειλεί την ασφάλειά του.

Προσωπικότητα που καλλιεργείται μέσω των αστικών θεσμών και ιδεολογημάτων

Το αστικό σύστημα μέσω της επιστημονικής μεθοδολογίας του προσπαθεί να αποσυνδέσει την καλλιέργεια τέτοιων χαρακτηριστικών προσωπικότητας από κοινωνικούς και οικονομικούς παράγοντες. Είναι χαρακτηριστικό ότι η θεωρία του αισθήματος του ανίκητου αποδόθηκε αρχικά σε βιολογικούς παράγοντες σύμφωνα με τη θεωρία του Piaget (Elkind, 1967). Ευνοούσε έτσι την αντίληψη ότι ο ανταγωνισμός και η λογική ζούγκλας είναι έμφυτα στοιχεία της ανθρώπινης φύσης που δεν αλλάζουν ριζικά. Όταν οι βιολογικοί παράγοντες δεν είναι αρκετοί, βάζει αυτούς τους ανθρώπους στο εδώλιο του δικαστηρίου χαρακτηρίζοντάς τους εγωιστές, εγωπαθείς, ναρκισσιστές και άλλα, ανάγοντάς τους δηλαδή σε εχθρούς της κοινωνίας την οποία ταυτίζει με το ίδιο το αστικό σύστημα. Ωστόσο, είναι φανερό πως αυτά τα στοιχεία εσωτερικεύτηκαν απειλητικά σε αυτούς τους ανθρώπους μέσω των αστικών θεσμών, των ιδεολογημάτων ακόμα και των προτύπων ζωής που καλλιεργούνται και τώρα είναι αναμενόμενο να εξωτερικεύονται με τέτοιες συμπεριφορές.

• Η ίδια η έρευνα επισημαίνει ότι αυτή η συμπεριφορά είναι πιο έκδηλη σε χώρες όπου «τα ατομικά δικαιώματα προτάσσονται έναντι των συλλογικών» (Leonhardt, Ridinger, Rong & Talaei-Khoe, 2021). Με άλλες λέξεις, η αλληλεγγύη είναι πιο φανερή σε χώρες που το εργατικό κίνημα είναι σε θέση ακόμα να διατηρεί συλλογικές κατακτήσεις, ενώ στις χώρες που δεν υπάρχουν συλλογικές κατακτήσεις υπάρχει και μεγαλύτερη αδιαφορία για το συλλογικό συμφέρον.

• Σύμφωνα με έρευνες, το αίσθημα του ανίκητου διατηρείται στην ενήλικη ζωή όταν οι νέοι αναγκάζονται να ενταχθούν σε νέα εκπαιδευτικά και κοινωνικά πλαίσια, τα οποία βιώνουν προφανώς ως απειλητικά (Peterson & Roscoe, 1991). Φυσικά, η εργασία είναι ένα από αυτά.

• Είναι αδιανόητη η καταδίκη τέτοιων συμπεριφορών από τις κυβερνήσεις όταν οι ίδιες ανάγουν τα πάντα στην ατομική ευθύνη. Όταν η ανοσία, η μη διάδοση του ιού, η αναχαίτιση της πανδημίας, οι θυσίες βαφτίζονται ως ατομική ευθύνη, δηλαδή ευθύνη αποκλειστικά του καθενός ατομικά, είναι λογική η ανάπτυξη τέτοιων συμπεριφορών με σκοπό να μπορούν να ανταποκριθούν ψυχολογικά σε αυτό το αδιανόητο βάρος που ρίχνουν στις πλάτες τους οι διάφορες κυβερνήσεις.

• Άλλωστε, η ατομική ευθύνη δεν ανακαλύφθηκε τώρα. Χρησιμοποιείται δεκαετίες για να απαλλάξει το αστικό σύστημα από τις ευθύνες του για τη διάλυση των δικαιωμάτων των λαών. Ο νέος από ατομικά υπεύθυνος για να αντεπεξέλθει στις δυσκολίες, στον ανθρωποφάγο ανταγωνισμό και τους φραγμούς στην εκπαίδευση, γίνεται ατομικά υπεύθυνος για την ανεργία του, το χαμηλό μισθό του, την απόλυσή του, τις οικονομικές του δυσκολίες, την υγεία του, στη συνέχεια ατομικά υπεύθυνος για τις δυσκολίες στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών του, τις δυσκολίες τους στο σχολείο κλπ., και τέλος ατομικά υπεύθυνος για τη χαμηλή του σύνταξη ή επειδή δουλεύει μέχρι τα γεράματα.

• Είναι υποκριτικό να εξυψώνουν τη θεωρία της αυτοδιάθεσης του σώματος για να καλλιεργούν τη ναρκωκουλτούρα, την ακινδυνότητα της χρήσης, την αποδοχή της πορνείας, την πεποίθηση ότι ο καθένας είναι υπεύθυνος για τη σωματική και ψυχική του υγεία γιατί γνωρίζει το σώμα του καλύτερα από όλους (ακόμη και από τους γιατρούς), καλλιεργώντας έτσι τη ψευδαίσθηση του πλήρους ελέγχου, και από την άλλη να καλεί τον κόσμο να εμπιστευτεί τους ειδικούς, το ρόλο των οποίων καταργεί στις παραπάνω περιπτώσεις.

Το αίσθημα της πλήρους ατομικής ευθύνης για όλα, που συνάδει με τις συμπεριφορές του ανίκητου που αναπτύσσουν οι νέοι, είναι μέχρι σήμερα χρήσιμο εργαλείο κοινωνικού αυτοματισμού και διάσπασης της ενότητας του λαού. Είναι όργανο που κάθε αστική κυβέρνηση μπορεί να χρησιμοποιεί για να φορτώνει τις ευθύνες για τα μέτρα που παίρνει στις πλάτες του λαού. Τώρα, τα καλέσματά τους για να μειωθούν τέτοιες συμπεριφορές δεν είναι καλέσματα για ανάπτυξη της αλληλεγγύης μεταξύ του λαού, αλλά μια προσπάθεια να τον μετατρέψουν στο εργαλείο που θα αξιοποιηθεί με νέους τρόπους για να μειωθούν οι συνέπειες της πανδημίας στα κέρδη των μονοπωλίων που απειλούνται από την οικονομική κρίση που επιτάχυνε η πανδημία. Για αυτό δεν διστάζουν για άλλη μια φορά να αναιρέσουν τον ίδιο τους τον εαυτό και να πλασαριστούν ως εκφραστές του συλλογικού συμφέροντος, αλλά με τις πλάτες άλλων.

*Με τον όρο «ψυχοσύνθεση» περιγράφουμε το σύνολο των γνωστικών, συναισθηματικών και χαρακτηρολογικών λειτουργιών ενός ανθρώπου. Ενέχει όλα τα στοιχεία της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς. Ενώ η δεύτερη είναι εύκολα αντιληπτή, η πρώτη μπορεί να κατανοηθεί μόνο με επιστημονική μεθοδολογία και σε συνάρτηση με τις κοινωνικές σχέσεις του ατόμου.

- Βιβλιογραφία

1. Leonhardt JM, Ridinger G, Rong Y, Talaei-Khoe A (2021) Invincibility threatens vaccination intentions during a pandemic. PLoS ONE 16(10): e0258432. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0258432

2. Elkind, D. (1967). Egocentrism in Adolescence. Child Development, 38(4), 1.025-1.034. https://doi.org/10.2307/1127100

3. Bright, S. J., McKillop, D. Ryder, D. (2008). «Cigarette smoking among young adults: Integrating adolescent cognitive egocentrism with the trans-theoretical model». Australian Journal of Psychology. 60 (1): 18-25. doi:10.1080/00049530701458043

4.  K.D., Neff (2010). Self-compassion and Psychological Resilience Among Adolescents and Young Adults. Texas: Taylor & Francis Group. pp. 225-240.

5. Neff, Kristin (2003). «Self-Compassion: An Alternative Conceptualization of a Healthy Attitude Toward Oneself». Self and Identity. 2 (2): 85-101. CiteSeerX 10.1.1.616.6302. doi:10.1080/15298860309032

6. Aalsma, M. C. Lapsley, D. K. Flannery, D. J. (2006). «Personal fables, narcissism, and adolescent adjustment». Psychology in the Schools. 43 (4): 481-491. doi:10.1002/pits.20162

7. Peterson, K. L. Roscoe, B. (1991). «Imaginary audience behavior in older adolescent females». Adolescence. 26 (101): 195-200. PMID 2048473

 Του Ορέστη Παπαγιαννόπουλου, ψυχολόγου, ψυχοθεραπευτή