Οι γενικευμένες κρατικοποιήσεις εντός του καπιταλισμού: Κριτικές παρατηρήσεις

 Οι προτάσεις μεταβατικού («αντικαπιταλιστικού») προγράμματος, της ΑΝΤΑΡΣΥΑ και της «Πρωτοβουλίας για την Ενωτική Κίνηση της Ριζοσπαστικής και Αντικαπιταλιστικής Αριστεράς», αποτελούν ένα συνονθύλευμα στόχων συγκυρίας και στόχων που θα προϋπέθεταν επαναστατική ρήξη. Για το λεγόμενο μεταβατικό πρόγραμμα υπάρχει εκτεταμένη αρθρογραφία στα κομματικά έντυπα. Θα περιοριστώ εδώ σε κριτικές παρατηρήσεις που αφορούν ειδικότερα το ζήτημα των γενικευμένων κρατικοποιήσεων¹. Το ζήτημα αυτό τίθεται, τόσο από την ΑΝΤΑΡΣΥΑ όσο και από την «Πρωτοβουλία», ως βασικός άμεσος στόχος πάλης, δηλαδή σε αστικό πλαίσιο, ενώ και οι δυο αυτές ομαδοποιήσεις υποστηρίζουν ότι μεταρρυθμίσεις όπως οι κρατικοποιήσεις βασικών τομέων της οικονομίας προετοιμάζουν το έδαφος για την ανατροπή του καπιταλισμού².

Γράφουν, μεταξύ άλλων:

«Η πολιτική πρόταση της ΑΝΤΑΡΣΥΑ υπερβαίνει τα όρια της πολιτικής του ΚΚΕ. Μια πολιτική που αρνείται την αντιπαράθεση μέσα από πολιτικούς στόχους που συγκρούονται με τις κεντρικές επιλογές του συστήματος. Που δεν θέτει σαν άμεσο ζήτημα πάλης του εργατικού κινήματος και της Αριστεράς τις εθνικοποιήσεις των βασικών τομέων της οικονομίας, δημιουργώντας την αυταπάτη ότι μπορεί να "τιθασευτεί" το κεφάλαιο με άθικτη την ιδιοκτησία του» (ΑΝΤΑΡΣΥΑ - Θέσεις).

 «Πάλη ενάντια στη μεγάλη καπιταλιστική ιδιοκτησία, στην κατεύθυνση της κατάργησής της και της κοινωνικοποίησής της. Εθνικοποιήσεις των βασικών τομέων της οικονομίας χωρίς αποζημίωση και με εργατικό - λαϊκό έλεγχο (...) Η Ενέργεια, το νερό, οι δημόσιες υποδομές είναι κοινωνικά αγαθά, γι' αυτό και παλεύουμε να κρατικοποιηθούν, χωρίς αποζημίωση, με εργατικό και λαϊκό έλεγχο, για χτύπημα της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας εδώ και τώρα» (ό.π.).

Συμπληρώνουν δε ότι το πρόγραμμά τους «συνδέει τη σημερινή πάλη με την επαναστατική προοπτική», αλλά και «ότι το πρόγραμμα αυτό μπορεί να υλοποιηθεί στην πληρότητά του μέσα από τη ρήξη με το κράτος και τους ιμπεριαλιστικούς θεσμούς, μέσα από επανάσταση που οδηγεί στην εργατική εξουσία» (ό.π.).

«Οι κρατικοποιήσεις των τραπεζών και όλων των στρατηγικών τομέων της οικονομίας, όπως της Ενέργειας (ΔΕΗ, ΔΕΠΑ, ΔΕΣΦΑ, ιδιωτών "επενδυτών"), της Υγείας - Φαρμάκου, των Μεταφορών, χωρίς αποζημίωση για τα αφεντικά και με κοινωνικό και εργατικό έλεγχο, είναι η απάντηση στο καταστροφικό χάος της "ελεύθερης αγοράς" και στα σκάνδαλα των κερδοσκόπων» («Πρωτοβουλία» - Εκλογές).

«Εδώ και τώρα» γενικευμένες κρατικοποιήσεις. Από ποια εξουσία;

Η θέση για «εδώ και τώρα» «κρατικοποιήσεις των βασικών τομέων της οικονομίας» και για «χτύπημα της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας», «χωρίς αποζημίωση και με εργατικό - λαϊκό έλεγχο», δεν προϋποθέτει την επαναστατική ανατροπή και την καταστροφή του αστικού κράτους. Δηλαδή, το αστικό κράτος θα χτυπήσει την αστική τάξη, μέχρι την οικονομική εκμηδένισή της (απαλλοτρίωση της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας). Υποστηρίζουν, επομένως, την έναρξη μιας διαδικασίας σοσιαλιστικού μετασχηματισμού των σχέσεων παραγωγής από το αστικό κράτος. Αυτό που αποφεύγουν τόσο η ΑΝΤΑΡΣΥΑ όσο και η «Πρωτοβουλία» είναι η σχέση επανάστασης και κράτους, αποφυγή που χαρακτηρίζει τον οπορτουνισμό. Γράφει ο Λένιν: «Η αποφυγή του ζητήματος της σχέσης προλεταριακής επανάστασης και κράτους (...) συμφέρει στον οπορτουνισμό και (...) τον έθρεψε»³.

Τα παραπάνω οδηγούν στο ερώτημα της συγκεκριμένης κυβερνητικής εξουσίας που θα υλοποιήσει (μέσω του αστικού κράτους) τις γενικευμένες κρατικοποιήσεις. Δεν υπάρχει απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Η μόνη δυνατή απάντηση, εντός αυτής της γραμμής, είναι η ρεφορμιστική ουτοπία μιας αντι-νεοφιλελεύθερης σοσιαλδημοκρατικής κυβέρνησης κοινωνικών μεταρρυθμίσεων.

Να «τιθασευτεί» το κεφάλαιο εντός του καπιταλισμού

Η θέση για κοινωνικές μεταρρυθμίσεις εντός του καπιταλισμού ως προϋπόθεση του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού αποτυπώνεται ειδικότερα στην κριτική της ΑΝΤΑΡΣΥΑ προς το ΚΚΕ. Σύμφωνα με αυτήν την κριτική, το ΚΚΕ, μη θέτοντας «σαν άμεσο ζήτημα πάλης του εργατικού κινήματος και της Αριστεράς τις εθνικοποιήσεις των βασικών τομέων της οικονομίας», δημιουργεί «την αυταπάτη ότι μπορεί να "τιθασευτεί" το κεφάλαιο με άθικτη την ιδιοκτησία του». Επομένως, η ΑΝΤΑΡΣΥΑ υποστηρίζει ότι για να «τιθασευτεί» το κεφάλαιο (να «εξημερωθεί» ίσως!) απαιτείται πρώτα να απαλλοτριωθεί η ιδιοκτησία του, και αυτή η απαλλοτρίωση θα γίνει με ανέγγιχτο το αστικό κράτος, δηλαδή χωρίς σοσιαλιστική επανάσταση, εντός του καπιταλισμού. Ο οικονομικός μετασχηματισμός σε σοσιαλιστική κατεύθυνση φαίνεται πως προηγείται της όποιας επαναστατικής ανατροπής για την ΑΝΤΑΡΣΥΑ.

Στην αντίληψη της ΑΝΤΑΡΣΥΑ, ο μετασχηματισμός αυτός ολοκληρώνεται (υλοποιείται «στην πληρότητά του») μέσα από τη «ρήξη» και την «επανάσταση» που θα πραγματοποιηθεί μέσα στις «ώριμες» συνθήκες που θα δημιουργήσουν οι μεταρρυθμίσεις που θα προηγηθούν. Ετσι «συνδέονται», για την ΑΝΤΑΡΣΥΑ, η «σημερινή πάλη» (για γενικευμένες κρατικοποιήσεις) και η «επαναστατική προοπτική».

Αντιλαμβάνεται, συνεπώς, η ΑΝΤΑΡΣΥΑ ότι η «επαναστατική προοπτική» προετοιμάζεται στη βάση της «μεθόδου» που η Λούξεμπουργκ χαρακτηρίζει «οπορτουνιστική»: «Κοινωνικές μεταρρυθμίσεις» εντός του καπιταλισμού που εισάγουν «βαθμιαία» τον σοσιαλισμό, καθώς έχουν ως αποτέλεσμα «μια βαθμιαία διεύρυνση του κοινωνικού ελέγχου (...) επί των όρων της παραγωγής», που θα οδηγήσει στον «εξημερωμένο πια καπιταλιστή» και στην «κοινωνική επιχείρηση»⁴.

Οι κρατικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις και το παράδειγμα της ΔΕΗ

Οπως γράφει η Λούξεμπουργκ, «τα φυσικά όρια της κοινωνικής μεταρρύθμισης» εντός του καπιταλισμού «είναι η παραγωγή του κεφαλαίου, δηλαδή τα καπιταλιστικά συμφέροντα»⁵.

Μπορούμε αυτό να το αντιληφθούμε πολύ καθαρά στην περίπτωση της «δημόσιας» ΔΕΗ. Εντός της καπιταλιστικής αγοράς, «κάθε όμιλος είναι υποχρεωμένος να λειτουργήσει με γνώμονα το κέρδος των μετόχων του και να ανταγωνιστεί τους άλλους ομίλους. Αυτό δεν αλλάζει, είτε αυξηθεί είτε μειωθεί το ποσοστό συμμετοχής του κράτους. Γι' αυτό η ΔΕΗ προχωρούσε σε αυξήσεις και όταν το κράτος κατείχε το 51%, και συνεχίζει και τώρα, που ελέγχει ακόμα το μάνατζμεντ της ΔΕΗ. Ακόμα και στην εποχή πριν την "απελευθέρωση", που υπήρχε αποκλειστικά κρατικός τομέας ηλεκτρικής ενέργειας, υπήρχε μεγάλη διαφορά στην επιβάρυνση των τιμολογίων οικιακής κατανάλωσης σε σχέση με βιομηχανικούς ενεργοβόρους ομίλους, όπως η ΠΕΣΙΝΕ. Οι όποιες επανακρατικοποιήσεις γίνονται τώρα στην Ευρώπη δεν συνιστούν φιλολαϊκή πολιτική, αλλά μεταφορά των ζημιών πολλών δισ. των μετόχων στις πλάτες των φορολογούμενων - εργαζομένων»⁶.

Οι εθνικοποιήσεις - κρατικοποιήσεις είναι μια πολιτική κατεύθυνση που το καπιταλιστικό σύστημα έχει ιστορικά εφαρμόσει σε μεγάλη κλίμακα, ιδιαίτερα μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Μαρξ στα «Grundrisse» έγραφε πως για να αναλάβει το κεφάλαιο, και όχι η κυβέρνηση, τους γενικούς όρους παραγωγής (όπως δρόμοι, κανάλια, δημόσια έργα, γενικότερα δημόσιες υποδομές), προϋποτίθεται μια «ανάπτυξη στον ανώτατο βαθμό της παραγωγής που βασίζεται στο κεφάλαιο». Συμπλήρωνε, όμως, ότι αν «το άμεσο πλεονέκτημα που προκύπτει» για το κεφάλαιο, από επενδύσεις στους γενικούς όρους παραγωγής, «είναι πολύ μικρό για να εμφανίζεται η επένδυση σαν οτιδήποτε άλλο από χαμένα λεφτά (...) το κεφάλαιο τη φορτώνει στο κράτος (...) Το κεφάλαιο αναλαμβάνει μονάχα συμφερτικές, με τη δική του έννοια συμφερτικές, επιχειρήσεις»⁷.

Ανάλογα με τις οικονομικές και ταξικές συνθήκες, τους γενικούς όρους παραγωγής μπορεί να τους αναλάβει το κράτος, για να υπηρετήσει την απρόσκοπτη αναπαραγωγή του κεφαλαίου. Οι κρατικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις λειτουργούν με γνώμονα το κέρδος τους και ταυτόχρονα υπηρετούν τη γενική κερδοφορία του κεφαλαίου (βλ. «πολιτική διαφορισμού τιμής»). Οι οπορτουνιστές αποσιωπούν ότι οι κρατικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις δεν είναι ταξικά «ουδέτερες».

Ο σοσιαλισμός ως ακολουθία μεταρρυθμίσεων εντός του καπιταλισμού

Η θέση για γενικευμένες κρατικοποιήσεις εντός του καπιταλισμού υποβάλλεται σε κριτική γιατί καλλιεργεί την ψευδαίσθηση ότι είναι εφικτό το χτύπημα της οικονομικής εξουσίας του κεφαλαίου (η ανατροπή των οικονομικών νόμων του καπιταλισμού) με άθικτη την πολιτική εξουσία του κεφαλαίου.

Η θέση αυτή υποβάλλεται επίσης σε κριτική γιατί οδηγεί στην οπορτουνιστική - ρεφορμιστική λογική των σταδιακών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων που (υποτίθεται αποδυναμώνοντας την οικονομική εξουσία του κεφαλαίου) προετοιμάζουν τις συνθήκες για τον σοσιαλισμό. Ετσι, «διαστρεβλώνεται ο αντικειμενικός χαρακτήρας της επαναστατικής κατάστασης, η οποία εκδηλώνεται πάνω στο έδαφος της όξυνσης των αντιφάσεων του ίδιου του καπιταλιστικού συστήματος και που δεν την προκαλεί η θέληση κανενός κόμματος, τάξης ή κυβέρνησης»⁸.Αγνοείται, επομένως, το αστάθμητο που ενυπάρχει στην επαναστατική κατάσταση. Στη λογική του οπορτουνισμού, ο σοσιαλισμός θα «ωριμάσει» εντός του καπιταλισμού μέσα από μια ακολουθία («λογικών») μεταρρυθμίσεων, όπως η διεύρυνση του δημόσιου τομέα εντός του καπιταλισμού. Ουσιαστικά, απορρίπτεται η λενινιστική θεωρία του «αδύναμου κρίκου».

Καλλιεργώντας μεταρρυθμιστικές αυταπάτες, ο οπορτουνισμός δεν οδηγεί στην επαναστατική ρήξη αλλά στην ενσωμάτωση.

Παραπομπές:

1. Βλ. και Λουκάς Αναστασόπουλος, «Το οπορτουνιστικό ρεύμα στα γνωστά αδιέξοδα μπροστά στις εκλογές», «Ριζοσπάστης» Σάββατο 28 Γενάρη 2023 - Κυριακή 29 Γενάρη 2023, σελ. 15.

2. Θα βασιστώ σε δύο κείμενα: ΑΝΤΑΡΣΥΑ, «Οι θέσεις για την 5η Συνδιάσκεψη που πέρασαν κατά πλειοψηφία στη συνεδρίαση του ΠΣΟ», 4/12/2022, https://antarsya.gr/node/6199 (αναφορά ως ΑΝΤΑΡΣΥΑ - Θέσεις) και «Πρωτοβουλία για την Ενωτική Κίνηση της Ριζοσπαστικής και Αντικαπιταλιστικής Αριστεράς», «Μπροστά με την ενωτική κίνηση της ριζοσπαστικής και αντικαπιταλιστικής αριστεράς στις μάχες του κινήματος και τις εκλογές», 16/1/2023, https://anasynthesi.gr/articles/789 (αναφορά ως «Πρωτοβουλία» - Εκλογές).

3. Β. Ι. Λένιν, «Κράτος και Επανάσταση», «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 2007, σελ. 123.

4. R. Luxemburg, «Μεταρρύθμιση ή Επανάσταση;», «ΚΟΡΟΝΤΖΗ», Αθήνα 1984, σελ. 9 - 11, 34.

5. Luxemburg, ό.π., σελ. 41.

6. Μάκης Παπαδόπουλος, «Τρύπια και πανάκριβη η σωσίβια λέμβος της ΕΕ για την ενεργειακή φτώχεια», «Ριζοσπάστης» Σάββατο 5 Νοέμβρη 2022 - Κυριακή 6 Νοέμβρη 2022, σελ. 14.

7. Κ. Μαρξ, «Grundrisse (Βασικές Γραμμές της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας)», Τόμος Β', «Στοχαστής», Αθήνα 1990, σελ. 402.

8. Μ. Μακρής, «2η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη της ΑΝΤΑΡΣΥΑ: "Πρόγραμμα Μεταβατικό" στην Ενσωμάτωση...», ΚΟΜΕΠ, τ. 4, 2013, https://www.komep.gr/m-article/2i-PANELLADIKI-SYNDIASKEPSI-TIS-ANTARSYA-PROGRAMMA-METABATIKO-STIN-ENSOMATOSI/

Γιώργος ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΗΣ
Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών