20ο Συνέδριο ΚΚΣΕ: Σημείο οπορτουνιστικής στροφής

Αρχίζουν, 14/2/1956, οι εργασίες του 20ου Συνεδρίου του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης - ΚΚΣΕ (14 - 25/2/1956), που αποτέλεσε κομβικό σημείο στην κυριαρχία των οπορτουνιστικών-αναθεωρητικών δυνάμεων, τόσο στο ΚΚΣΕ όσο και το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα γενικότερα.

Το Συνέδριο αυτό ξεχωρίζει ως σημείο - καμπή στην πορεία της σοσιαλιστικής οικοδόμησης «επειδή σε αυτό υιοθετήθηκαν μια σειρά οπορτουνιστικές θέσεις για τα ζητήματα της οικονομίας, της στρατηγικής του κομμουνιστικού κινήματος και των διεθνών σχέσεων. Αλλαξε ο συσχετισμός στη διαπάλη που διεξαγόταν όλη την προηγούμενη περίοδο, με στροφή υπέρ των αναθεωρητικών - οπορτουνιστικών θέσεων (...), με αποτέλεσμα το Κόμμα σταδιακά να χάνει τα επαναστατικά του χαρακτηριστικά»¹. Την τελευταία μέρα του Συνεδρίου, σε κλειστή συνεδρίαση, πραγματοποιήθηκε η διαβόητη εισήγηση του Χρουστσόφ, τότε ΓΓ του ΚΚΣΕ, σχετικά με τη λεγόμενη «προσωπολατρία» και τις «βλαβερές συνέπειές» της.

Η εισήγηση αυτή αποτελούσε μια συρραφή συκοφαντικών και ψεύτικων κατηγοριών ενάντια στον Ι. Β. Στάλιν και τη δράση του στο διάστημα των περίπου 30 χρόνων που αυτός ηγήθηκε της σοβιετικής εξουσίας. Στόχος αυτής της επίθεσης δεν ήταν το πρόσωπο, αλλά οι πολιτικές επιλογές στις οποίες πρωτοστάτησε ο Ι. Β. Στάλιν. Συμβόλιζε «την απάρνηση της θετικής πείρας του Κόμματος στην πάλη με τον οπορτουνισμό, στην επαναστατική επαγρύπνηση για την υπεράσπιση του σοσιαλιστικού συστήματος, για τη νίκη του σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής απέναντι στις επιβιώσεις του παρελθόντος»². Ο πραγματικός χαρακτήρας αυτής της επίθεσης αποδείχτηκε πολύ γρήγορα με την εφαρμογή ενός πλέγματος οπορτουνιστικών πολιτικών και με την επικράτηση αντίστοιχων αναθεωρητικών αντιλήψεων σε διάφορους τομείς, πρώτα και κύρια στο πεδίο της οικονομίας, αλλά και στο πολιτικό σύστημα, δηλαδή στην εργατική εξουσία, και στην εξωτερική πολιτική.

Η στροφή του 20ού Συνεδρίου άσκησε καθοριστική επίδραση και στην παραπέρα πορεία του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος. Οι οπορτουνιστικές πολιτικές στο πεδίο της οικονομίας γρήγορα εφαρμόστηκαν ως κεντρική γραμμή και σε όλες τις Λαϊκές Δημοκρατίες, με το παραμέρισμα εκείνων των κομματικών ηγετικών στελεχών που διατύπωσαν αντιρρήσεις για την αλλαγή πορείας. Η ραγδαία μεταστροφή του προσανατολισμού στα ζητήματα της εξωτερικής πολιτικής (η λεγόμενη πολιτική της «ειρηνικής συνύπαρξης») οδήγησε στη διάσπαση του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, με τη διαφοροποίηση του ΚΚ Κίνας, αλλά και άλλων κομμάτων που συντάχτηκαν με αυτό³. Επιπλέον, οι αποφάσεις του 20ού Συνεδρίου και η οξύτατη κριτική που ασκήθηκε στην προηγούμενη πορεία της σοσιαλιστικής οικοδόμησης τροφοδότησαν και ενίσχυσαν δεξιές οπορτουνιστικές τάσεις σε μια σειρά ΚΚ των καπιταλιστικών χωρών, ανοίγοντας το δρόμο για τη μετέπειτα διαμόρφωση του «ευρωκομμουνιστικού» ρεύματος. Οι εξελίξεις με το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ επηρέασαν βαθιά και το ΚΚΕ. Είναι χαρακτηριστικό ότι η λεγόμενη «Διεθνής Επιτροπή» των 6 κομμάτων, που ανέλαβε να παρέμβει στις εσωκομματικές διαδικασίες του ΚΚΕ και συγκάλεσε την 6η Πλατιά Ολομέλεια της ΚΕ το Μάρτη του 1956, συγκροτήθηκε κατά τη διάρκεια των εργασιών του 20ού Συνεδρίου και ότι τις ίδιες μέρες καλέστηκε μπροστά της ο ΓΓ του ΚΚΕ, Νίκος Ζαχαριάδης⁴.

Οι νομοτέλειες της σοσιαλιστικής οικοδόμησης

Πώς όμως οδηγήθηκε το μπολσεβίκικο κόμμα στην οπορτουνιστική στροφή του 20ού Συνεδρίου; Το ερώτημα αυτό δεν μπορεί να απαντηθεί στενά με όρους ιδεολογικής διαπάλης, σύγκρουσης δύο γραμμών, επαναστατικής και οπορτουνιστικής. Φυσικά και τέτοια διαπάλη υπήρξε, πριν και μετά το 20ό Συνέδριο, σε όλη την πορεία της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Τα βαθύτερα αίτια όμως τούτης της διαπάλης πρέπει να τα αναζητήσει κανείς στις ίδιες τις αντιφάσεις της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, που βρίσκουν την αντανάκλασή τους και στις αντιλήψεις της κομματικής και κρατικής ηγεσίας.

Η πείρα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης φανερώνει ότι αυτή είναι μια σχετικά μακρόχρονη διαδικασία μετατροπής ολόκληρης της παραγωγής σε άμεσα κοινωνική παραγωγή, με κοινωνική ιδιοκτησία πάνω στο σύνολο των μέσων παραγωγής και με κατανομή του συνόλου της εργασίας στην κοινωνία διαμέσου του Κεντρικού Σχεδιασμού. Αποτελεί μια διαδικασία για τη σταδιακή εξάλειψη των εμπορευματο-χρηματικών σχέσεων στην κοινωνία, δηλαδή για την εξάλειψη της παραγωγής των προϊόντων ως εμπορευμάτων και της κατανομής του κοινωνικού προϊόντος με χρηματική μορφή.

Συνυπάρχουν και αντιπαλεύουν δύο τάσεις. Εάν ηγετικό ρόλο παίζει η τάση ισχυροποίησης της κοινωνικής ιδιοκτησίας και του Κεντρικού Σχεδιασμού, τότε η οικοδόμηση αναπτύσσεται προχωρητικά. Εάν κυριαρχήσει η αντίθετη τάση, αποδυνάμωσής τους, η σοσιαλιστική οικοδόμηση αδυνατίζει και μπορεί να οδηγηθεί σε ξεπερασμένες ιστορικά μορφές, στην επικράτηση της αντεπανάστασης. Στο ζήτημα αυτό είναι κομβική η σημασία της σωστής πολιτικής των καθοδηγητικών οργάνων του Κόμματος και του κράτους στο να επιλύουν τις υπάρχουσες αντιθέσεις, στο να βαθαίνουν τις κομμουνιστικές σχέσεις παραγωγής, φέρνοντάς τις σε αντιστοιχία με τις παραγωγικές δυνάμεις που «αναντίρρητα, και στον σοσιαλισμό, προηγούνται από τις σχέσεις παραγωγής»⁵.

Μέχρι τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, με την επαναστατική στρατηγική του μπολσεβίκικου κόμματος, διαμορφώθηκαν οι βάσεις του νέου τρόπου παραγωγής. Εξαλείφθηκε η καπιταλιστική ιδιοκτησία. Δημιουργήθηκε και εδραιώθηκε η σοσιαλιστική βιομηχανική παραγωγή, μέσα από τα 2 πρώτα Πεντάχρονα πλάνα μετά το 1928. Στην αγροτική παραγωγή, με την κολεκτιβοποίηση, σημειώθηκε πέρασμα από το καθυστερημένο, μικρό ατομικό νοικοκυριό στη μεγάλη συλλογική, εκμηχανισμένη καλλιέργεια. Διεξάχθηκε με επιτυχία η ταξική πάλη και υπήρξαν θεαματικά αποτελέσματα ως προς τη γενικευμένη άνοδο της λαϊκής ευημερίας, με τη λύση προβλημάτων που δεν είχε καταφέρει να επιλύσει ο καπιταλισμός, όχι μόνο σε χώρες που ήταν σχετικά καθυστερημένες, αλλά και στις πιο ανεπτυγμένες.

Η διαπάλη για την παραπέρα πορεία της σοσιαλιστικής οικοδόμησης

Σταδιακά, άρχισε να εμφανίζεται στο προσκήνιο η ανάγκη παραπέρα βαθέματος των κομμουνιστικών σχέσεων. Κάτι τέτοιο απαιτούσε την κυριαρχία των κομμουνιστικών σχέσεων πάνω στη συνεταιριστική σχέση ιδιοκτησίας, με το ανέβασμα της συνεταιριστικής ιδιοκτησίας στο επίπεδο της άμεσα κοινωνικής ιδιοκτησίας, την ανάπτυξη και τελειοποίηση του Κεντρικού Σχεδιασμού και την πιο ενεργητική εργατική συμμετοχή στην οργάνωση της εργασίας και στον έλεγχο της διεύθυνσης. Πάνω στα ζητήματα αυτά γίνεται εκτεταμένη συζήτηση και διαπάλη πριν και μετά τον πόλεμο. Συμπύκνωση των συμπερασμάτων αυτής της συζήτησης αποτελεί το έργο του Στάλιν, «Οικονομικά προβλήματα του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ», όπου και τίθενται οι βασικοί προκαταρκτικοί όροι για τη μετάβαση στον κομμουνισμό.

Μέσα από την εσωκομματική διαπάλη «εκφράστηκε, σε ιδεολογικό και πολιτικό επίπεδο, η κοινωνική αντίσταση (κολχόζνικοι αγρότες, διευθυντικά στελέχη στην αγροτική παραγωγή και στη βιομηχανία) στην ανάγκη επέκτασης και εμβάθυνσης των σοσιαλιστικών σχέσεων παραγωγής...»⁶. Ενδεικτικό της ισχύος του «αγοραίου» ρεύματος είναι το γεγονός ότι η εσωκομματική διαπάλη δεν παρέμεινε στο πεδίο των θεωρητικών συζητήσεων, αλλά εκφράστηκε και στο πεδίο της πρακτικής πολιτικής του σοβιετικού κράτους⁷. Η επικράτηση όμως το διάστημα εκείνο του επαναστατικού ρεύματος στην εσωκομματική διαπάλη οδήγησε στην πολύ σύντομη απόσυρση των όποιων «αγοραίων» μέτρων και στην εφαρμογή πολιτικών που προετοίμαζαν το έδαφος για την επέκταση των κομμουνιστικών σχέσεων στην αγροτική παραγωγή⁸. Στην απόφαση του 18ου Συνεδρίου του ΚΚΕ σημειώνεται ότι «οι σωστές θέσεις και κατευθύνσεις του Στάλιν και των "αντι-αγοραίων" οικονομολόγων και στελεχών του KK δεν μπόρεσαν να οδηγήσουν στη διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένης θεωρητικής επεξεργασίας και αντίστοιχης πολιτικής γραμμής, ικανής να αντιμετωπίσει τις αγοραίες θεωρητικές θέσεις και πολιτικές επιλογές που ενισχύονταν. Σε αυτό συνέβαλαν οι ισχυρές κοινωνικές πιέσεις, αλλά και οι αντινομίες, ανεπάρκειες, ταλαντεύσεις που υπήρχαν στο αντι-αγοραίο ρεύμα»⁹.

Η επαναστατική γραμμή του Κόμματος ανατράπηκε λίγο πριν, αλλά κυρίως μετά το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ, όταν τα ζητήματα που έθετε προς λύση η πορεία της σοσιαλιστικής οικοδόμησης απαντήθηκαν με πολιτικές κατευθύνσεις και μέτρα που οδηγούσαν σε μια εντελώς διαφορετική κατεύθυνση. Υιοθετήθηκαν επιλογές στη βάση της διεύρυνσης των εμπορευματο-χρηματικών σχέσεων. Διαλύθηκαν οι Μηχανοτρακτερικοί Σταθμοί και βασικά μέσα παραγωγής πωλήθηκαν στα κολχόζ. Διαβρώθηκε ο πανεθνικός Κεντρικός Σχεδιασμός προς όφελος της «ιδιοσυντήρησης», επεκτάθηκαν οι αρμοδιότητες των επιχειρήσεων και των διευθυντών τους. Υιοθετήθηκε και ενισχύθηκε το κίνητρο της κερδοφορίας στο επίπεδο της κάθε επιχείρησης, ενισχύθηκαν τα ατομικά χρηματικά κίνητρα και το διευθυντικό πριμ¹⁰.

Η εφαρμογή των παραπάνω μέτρων, που επιταχύνθηκε με τις «μεταρρυθμίσεις Κοσίγκιν» το 1965, αποδυνάμωσε την άμεσα κοινωνική παραγωγή, αλλοίωσε τον κοινωνικό χαρακτήρα της ιδιοκτησίας. Οδήγησε στην πτώση της δυναμικής της σοσιαλιστικής ανάπτυξης, στην καθήλωση της παραγωγικότητας. Ενίσχυσε το βραχυπρόθεσμο ατομικό και ομαδικό συμφέρον (στο επίπεδο της κάθε επιχείρησης), σε βάρος των γενικών κοινωνικών συμφερόντων. Αδυνάτισε ο έλεγχος των ίδιων των παραγωγών, ο εργατικός έλεγχος. Ενισχύθηκε, αντί να περιορίζεται, η εισοδηματική διαφοροποίηση.

Διαμορφώθηκαν ή ενισχύθηκαν κοινωνικά στρώματα που είχαν ισχυρό υλικό συμφέρον για την παρεμπόδιση της σοσιαλιστικής οικοδόμησης και, τελικά, για την ανατροπή της. Αυτά αποτέλεσαν και την κινητήρια κοινωνική δύναμη της αντεπανάστασης, δρώντας πρώτα και κύρια μέσα από τις γραμμές του Κόμματος. Οι αντεπαναστατικές εξελίξεις στη Σοβιετική Ενωση και η στήριξή τους από τέτοια κοινωνικά στρώματα είχαν τον προάγγελό τους σε ανάλογες προσπάθειες στην Ουγγαρία το 1956, στην Τσεχοσλοβακία το 1968, στην Πολωνία το 1980.
Η τελική κατάληξη της οπορτουνιστικής στροφής που σηματοδότησε πριν από 60 χρόνια το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ επιβεβαιώνει για τους επαναστάτες εργάτες ότι «στη σοσιαλιστική κοινωνία (...) η κοινωνική βάση του οπορτουνισμού παραμένει όσο διατηρούνται μορφές ομαδικής και ατομικής ιδιοκτησίας, όσο παραμένουν οι εμπορευματικές χρηματικές σχέσεις, οι κοινωνικές διαφορές»¹¹.

Και όπως τόνιζε χαρακτηριστικά ο Στάλιν το 1937, «οι μπολσεβίκοι μάς θυμίζουν τον ήρωα της ελληνικής μυθολογίας, Ανταίο. Αυτοί, όπως και ο Ανταίος, είναι δυνατοί, γιατί έχουν δεσμό με τη μητέρα τους, με τις μάζες που τους γέννησαν, τους ανάθρεψαν και τους διαπαιδαγώγησαν. Και όσο μένουν συνδεμένοι με τη μητέρα τους, με το λαό, έχουν όλες τις πιθανότητες να μείνουν ακατανίκητοι»¹².

Παραπομπές

1. Απόφαση του 18ου Συνεδρίου του ΚΚΕ για το Σοσιαλισμό.
2. Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, Β' τόμος 1949 - 1968, σελ. 70.
3. Για τις αντιφατικές τοποθετήσεις του ΚΚ Κίνας απέναντι στο 20ό Συνέδριο, δες και το Δοκίμιο Ιστορίας, σελ. 72 - 74.
4. Για τις συζητήσεις του Ν. Ζαχαριάδη με την «Διεθνή Επιτροπή» τις μέρες του 20ού Συνεδρίου, δες Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, σελ. 348 - 355.
5. Ι. Β. Στάλιν, «Οικονομικά προβλήματα του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ», εκδ. ΣΕ, σελ. 76.
6. Απόφαση του 18ου Συνεδρίου του ΚΚΕ για το Σοσιαλισμό.
7. Χαρακτηριστικά, ο Βοζνεσένσκι, μέλος του ΠΓ του ΚΚΣΕ και επικεφαλής του Γκοσπλάν (Κρατικό Σχέδιο), προώθησε το 1948 - 1949 την εφαρμογή μιας σειράς αγοραίων πολιτικών, με την άνοδο των χονδρικών τιμών των βιομηχανικών προϊόντων και την προσπάθεια εισαγωγής ενός μίνιμουμ ποσοστού κερδοφορίας στο επίπεδο της επιχείρησης.
8. Ενδεικτικά, μέσα στο δίχρονο 1950 - 1952, προχώρησε η συνένωση των κολχόζ σε μεγαλύτερα (97.000 κολχόζ το 1952 από 254.000 το 1950), βλ. Γ. M. Mάλενκοφ, «Eκθεση δράσης της KE του KK(μπ.) της EΣΣΔ στο 19ο Συνέδριο του Kόμματος», 5 Oκτώβρη 1952, εκδ. KE του KKE.
9. Απόφαση του 18ου Συνεδρίου του ΚΚΕ για το Σοσιαλισμό.
10. ό.π.
11. ό.π.
12. Ι. Β. Στάλιν, Απαντα, τόμος 14, σελ. 281.