Δίνοντας «σχήμα και μορφή» στον αγώνα και τις ιδέες μας

Εργασίες συντήρησης στα μοναδικά έργα τέχνης που κοσμούν την έδρα της ΚΕ του ΚΚΕ

«Τα παιδιά της ασφάλτου», του Α. Τάσσου, η προτομή του Λένιν και το Μνημείο για τον Νίκο Μπελογιάννη, του Μέμου Μακρή, το γλυπτό με το σφυροδρέπανο, του Θόδωρου Παπαγιάννη, είναι τα έργα τέχνης που κοσμούν την έδρα της ΚΕ του ΚΚΕ, συμβάλλοντας, με το δικό τους ξεχωριστό τρόπο, στη φυσιογνωμία του κτιρίου.

Από την αρχιτεκτονική μελέτη του κτιριακού συγκροτήματος υπήρχε πρόβλεψη για την εγκατάσταση καλλιτεχνικών έργων που να έχουν αισθητική σχέση με τη μορφή και τη θεματική του κτιρίου. Με αυτό, δηλαδή, που είναι και σημαίνει το κτίριο. Μάλιστα, ανά καιρούς δεν είναι λίγοι οι επιστήμονες και οι καλλιτέχνες που έχουν προβάλει τα γραφεία του ΚΚΕ στον Περισσό ως παράδειγμα για την οργανική εγκατάσταση έργων τέχνης μέσα στο χώρο, επισημαίνοντας και τη χαώδη διαφορά με άλλα μεγάλα έργα, φέρνοντας ως χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό της Πανεπιστημιούπολης στου Ζωγράφου, που όταν δημιουργήθηκε, στα εκατοντάδες στρέμματά της δεν υπήρχε ούτε ένα καλλιτεχνικό έργο.

***

Το πρώτο πράγμα που αντικρίζει μπαίνοντας κανείς στο εσωτερικό του κτιρίου είναι ένα ψηφιδωτό μνημειωδών διαστάσεων, 60 τετραγωνικών μέτρων, «Τα παιδιά της ασφάλτου», που αποτυπώνει καλλιτεχνικά την πορεία του λαϊκού κινήματος, την ιστορική κίνηση της ανθρωπότητας προς τα εμπρός, παρά τα όποια προσωρινά πισωγυρίσματα. Με αυτό το ψηφιδωτό ο μεγάλος μας χαράκτης Α. Τάσσος δίνει καθημερινά το «παρών» στο Κόμμα του.

Στον Τάσσο είχε πέσει ο «κλήρος» για να φιλοτεχνήσει ένα μνημειώδες έργο στα γραφεία του Κόμματος, που θα εξέφραζε σταθμούς από την πορεία, τη δράση και την προοπτική του λαϊκού κινήματος και του ΚΚΕ. Οταν ο Τάσσος άκουσε την πρόταση του Κόμματος είπε διστάζοντας: «Μα ένα τέτοιο ψηφιδωτό είναι πολύ μεγάλο». Μια φράση, όμως, απλή κι αληθινή, «μεγάλο είναι και το Κόμμα μας», τον έκανε να πει το ναι. Ο ίδιος δεν πρόλαβε να το επιμεληθεί, καθώς μεσολάβησε ο θάνατός του. Το έργο αυτό ανέλαβαν να το φέρουν σε πέρας η ζωγράφος και σύντροφος του Τάσσου στη ζωή Λουκία Μαγγιώρου και δύο εκλεκτοί εικαστικοί, ο Νίκος Ευγενίδης και η Κλειώ Μακρή. Οπως είχε αναφέρει η Λ. Μαγγιώρου, «εγώ κάνω τη μεταφορά από το χαρακτικό για το ψηφιδωτό. Από τη μεγεθυσμένη φωτογραφία μεταφέρω το έργο σε διαφανές χαρτί. Πάνω στη μεταφορά τη δική μου δουλεύουν η Κλειώ και ο Νίκος. Αλλά ακριβώς εκεί, μπαίνει πολύ η προσωπική τους δουλειά. Κάνουν μια ζωντανή μετάφραση της επιφάνειας, πράγμα που έχει πολλή σημασία». Το έργο μάλιστα κατασκευάστηκε κατευθείαν στον τοίχο - πρώτη φορά στην Ελλάδα σε τόσο μεγάλη διάσταση - και δουλεύτηκε με τον πολτό του ασβέστη, παμπάλαιη βυζαντινή τεχνική.

Ο διεθνούς φήμης γλύπτης Μέμος Μακρής, που, όπως έλεγε, θέλησε να υπηρετήσει τον άνθρωπο με τα έργα του, «συμμετέχει» με δύο έργα στη διαμόρφωση του εξωτερικού χώρου του κτιρίου. Η διαμονή του άλλωστε ως πολιτικού πρόσφυγα στη Λαϊκή Δημοκρατία της Ουγγαρίας τον σημαδεύει σχετικά με την αντίληψή του για την Τέχνη. «Στην Ελλάδα οι καλλιτέχνες απευθύνονται μέσω του καλλιτεχνικού εμπορίου - γιατί μόνο έτσι είναι εφικτή η διάδοση των έργων τους - σε άτομα. Αυτό τους υποχρεώνει να προσανατολίσουν τη δουλειά τους προς ένα "φορητό" έργο, προσαρμοσμένο για ένα σαλόνι, ένα μουσείο (...) Τα περισσότερα από τα δικά μου έργα είναι φτιαγμένα για κοινωνικό χώρο και συγκεκριμένο σκοπό».

Η προτομή του Λένιν φιλοτεχνήθηκε από τον Μ. Μακρή ειδικά για την έδρα της ΚΕ στον Περισσό. Αναφερόμενος στη χρήση μετάλλου στα γλυπτά του σημείωνε πως «το μέταλλο επιτρέπει μια πιο γλυπτική έκφραση της ανθρώπινης μορφής. Η μακρόχρονη και σκληρή δουλειά δίνει στο μέταλλο την έννοια του ίδιου του χεριού του καλλιτέχνη και το πλουτίζει με διάφορες λύσεις, που η αντίσταση του υλικού του επιβάλλει».

Το έτερο έργο του, το μνημείο για τον Νίκο Μπελογιάννη, ήταν, αρχικά, εγκατεστημένο στη Βουδαπέστη. Μετά τις αντεπαναστατικές ανατροπές και στο πλαίσιο της αντικομμουνιστικής λύσσας και της προσπάθειας να ξαναγραφτεί η Ιστορία, η ουγγρική κυβέρνηση το αποκαθήλωσε, ωστόσο μέλη και φίλοι του ΚΚΕ στην Ουγγαρία το περιφρούρησαν και το παρέδωσαν στην ΚΕ του ΚΚΕ. Πλέον, βρίσκεται στη θέση του, ως διαρκής υπόμνηση και δέσμευση συνέχισης του αγώνα για τα ιδανικά που με τη ζωή του υπερασπίστηκε ο Ν. Μπελογιάννης.

«Ψηλαφίσαμε με τα χέρια μας την Ιστορία μας»

Στο πλαίσιο των εργασιών αναβάθμισης του κτιρίου πραγματοποιήθηκαν και εργασίες συντήρησης στο ψηφιδωτό και στην προτομή του Λένιν, ενώ επανατοποθετήθηκε για να αναδειχτεί ακόμη περισσότερο το μνημείο για τον Ν. Μπελογιάννη.

Ο Παναγιώτης Μαυραντώνης, χημικός μηχανικός, με ειδίκευση σε θέματα συντήρησης και επικεφαλής της ομάδας για τη συντήρηση των έργων τέχνης, και η Νίκη Δημητρίου, συντηρήτρια, μας εξηγούν τα «μυστικά» της συντήρησης, καθώς και τη διαδικασία που ακολουθήθηκε.

Οπως μας λέει ο Π. Μαυραντώνης, «ειδικά το στάδιο της μελέτης είναι μια "βασανιστική" εργασία. Χημικές αναλύσεις, μετρήσεις και πολλές συζητήσεις με ειδικούς επιστήμονες, για να βρούμε υλικά συντήρησης συμβατά με τα υλικά κατασκευής και πάντα, βέβαια, με σεβασμό στην αισθητική και τις επιλογές του καλλιτέχνη». Στέκεται ακόμα στην πολύτιμη και διαρκή επιστημονική συνεργασία που είχαν αυτό το διάστημα «με το Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής και πιο συγκεκριμένα το Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Εργων Τέχνης. Η καθηγήτρια Στεφανία Χλουβεράκη έδωσε τις κατευθύνσεις και ο αναλυτής Θανάσης Καραμπότσος βοήθησε στις αναλύσεις με οπτική μικροσκοπία (sem) για να καταλήξει η ομάδα στη συμβατότητα των υλικών και στο ψηφιδωτό και στην προτομή του Λένιν (ορείχαλκος)».

Η Ν. Δημητρίου αναφέρεται στο ψηφιδωτό, καθώς συμμετείχε στη συντήρησή του μαζί με τις Σταυρούλα Μερεντίτη και Μυρτώ Μαρίνη: «Τα μορφολογικά στοιχεία της ξυλογραφίας του Τάσσου αποδίδονται πιστά στο ψηφιδωτό με ακανόνιστους λίθους που λειτουργούν ως ψηφίδες και προσδίδουν επιπλέον πλαστικότητα στο έργο. Ο καλλιτέχνης δεν ακολούθησε τη συμβατική τεχνική κατασκευής επιτοίχιων ψηφιδωτών, αυτής δηλαδή των τριών επάλληλων στρωμάτων κονιάματος, αλλά επίχρισε τον φέροντα τοίχο με ένα και μοναδικό στρώμα καθαρού ασβέστη και ψηφοθέτησε απευθείας σε αυτό. Η τεχνική αυτή, ενώ διευκόλυνε την καλλιτεχνική δημιουργία, αποτέλεσε εντούτοις τον βασικότερο παράγοντα δημιουργίας προβλημάτων στο έργο.

Σκοπός της συντήρησης ήταν οι στοχευμένες επεμβάσεις που θα συνέβαλλαν στη μακροχρόνια καλή διατήρησή του. Οι επεμβάσεις, με βασική αρχή αυτή της ελάχιστης επέμβασης, όπως έχει διατυπωθεί από διεθνείς οργανισμούς, επικεντρώθηκαν στην επανατοποθέτηση αποκολλημένων ψηφίδων, καθώς και στην ενίσχυση των αρμών σε περιοχές που παρουσίαζαν έντονη ταλάντωση λόγω χαμηλής συνάφειας του υποστρώματος».

Αντικρίζοντας τώρα το αποτέλεσμα αισθάνονται χαρά και περηφάνια. «Μόνο ηθική ικανοποίηση μπορεί να νιώθει κανείς δουλεύοντας για τη συντήρηση τέτοιων έργων που κοσμούν την έδρα της ΚΕ του ΚΚΕ, έργα βγαλμένα από τη μήτρα του λαϊκού κινήματος», μας λέει η Ν. Δημητρίου, και ο Π. Μαυραντώνης συμπληρώνει ότι «μέσα από τα έργα των δημιουργών ψηλαφίσαμε με τα χέρια μας την Ιστορία μας. Μαθαίνοντας, όπως λέει και ο ποιητής μας Γ. Ρίτσος, να κυβερνάμε όχι μόνο το στέρεο μα και το ανάλαφρο».