Για τη σχέση παιδιών και εφήβων με το διαδίκτυο

 

Συζητάμε με τον Παναγιώτη Κατηφέ, κοινωνιολόγο και σύμβουλο εξαρτήσεων, πρόεδρο της ΑΣΓΜΕ και αντιπρόεδρο του ΕΣΥΝ

Το τελευταίο διάστημα μια σειρά Σύλλογοι και Ενώσεις Γονέων έχουν πραγματοποιήσει εκδηλώσεις σχετικά με ζητήματα εξαρτήσεων, διαδικτύου, videogames κ.ά. Για τις σκέψεις και τους προβληματισμούς που έχουν αναπτυχθεί σε αυτές τις πρωτοβουλίες συζητάμε με τον Παναγιώτη Κατηφέ, κοινωνιολόγο και σύμβουλο εξαρτήσεων, πρόεδρο της Ανώτατης Συνομοσπονδίας Γονέων Μαθητών Ελλάδας (ΑΣΓΜΕ) και αντιπρόεδρο του Εθνικού Συμβουλίου κατά των Ναρκωτικών (ΕΣΥΝ).

-- Σήμερα τα παιδιά μεγαλώνουν σε ένα περιβάλλον όπου το διαδίκτυο, η οθόνη αποτελεί βασικό και αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής όλων μας. Δεν είναι λογικό και αναμενόμενο από πολύ μικρή ηλικία να υιοθετούν αντίστοιχες πρακτικές και στάση;

-- Σίγουρα η εξέλιξη της τεχνολογίας αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ίδιας της ζωής. Είναι μάλιστα αναγκαία και θεμιτή όταν συντελείται στο πλαίσιο της ικανοποίησης των αναγκών των πολλών (π.χ. ιατρική, επιστήμη, τεχνογνωσία μηχανημάτων, επικοινωνία, διασκέδαση κ.ά.). Σε καμία περίπτωση δεν «ξορκίζουμε» το μέσο - εργαλείο. Εστιάζουμε στον τρόπο με τον οποίο τα αξιοποιούμε και ποιες ανάγκες μας ικανοποιούν σε κάθε στιγμή της ζωής μας.

Για παράδειγμα, η περίοδος της «καραντίνας» έφερε ακόμα μεγαλύτερη πρόσδεση των παιδιών με τις οθόνες κι αυτό έγινε αντικειμενικά, αφού τα παιδιά στερήθηκαν τον ζωτικό κοινωνικό τους χώρο, το σχολείο. Ομως το αποτύπωμα αυτής της πρόσδεσης, σε συνδυασμό με την απότομη έλλειψη διαπροσωπικών κοινωνικών σχέσεων με συνομήλικους, φαίνεται σήμερα πιο έντονα, με άνοδο βίαιων συμπεριφορών ή με τάσεις απομόνωσης που παρουσιάζουν αρκετά παιδιά.

Επομένως, υπάρχουν όρια μεταξύ χρήσης και κατάχρησης - όσο δυσδιάκριτα κι αν είναι πολλές φορές - και εξαρτώνται από γενικότερους παράγοντες. Είναι βασικό να αντιληφθούμε πως όταν μιλάμε για υπερβολική χρήση αυτών των μέσων, που μπορεί να φτάσει ακόμα και στην εξάρτηση, αναφερόμαστε σε ένα πολυπαραγοντικό κοινωνικό φαινόμενο, που διαμορφώνεται με διαφορετική ένταση και έκταση σε κάθε διαφορετική κοινωνική στιγμή και ιδιαίτερο ρόλο παίζει η επίδραση αυτής της στιγμής στην ψυχοσύνθεση κάθε παιδιού. Πολλές φορές η υπερβολική ενασχόληση με αυτά τα μέσα έρχεται να απαντήσει στην ικανοποίηση αναγκών που δυστυχώς δεν του καλύπτουν οι ουσιαστικές κοινωνικές και διαπροσωπικές σχέσεις με συνομηλίκους του.

Δεν μπορούμε να στερήσουμε από κανένα παιδί την επαφή με το διαδίκτυο, αλλά πρέπει ανάλογα με την ηλικία και το αναπτυξιακό του στάδιο να θέτουμε σαφή όρια, συζητώντας με τα παιδιά μας, ώστε να γίνεται κατανοητό ότι η χρήση και η κατάχρηση έχουν μια σοβαρή ποιοτική διαφορά: Οτι χωρίς μέτρο και κατανόηση του ποια ανάγκη έρχεται να μου καλύψει η χρήση, πολύ εύκολα μπορεί να μετατραπεί από ευχαρίστηση, χαλάρωση, γνώση, σε «δεσμά» που δεν με αφήνουν να «σηκώσω κεφάλι» και να έχω κοινωνική ζωή.

-- Είναι ζήτημα της προσωπικότητας του κάθε παιδιού το πόσο «ανθεκτικό» είναι για να αντισταθεί σε συμπεριφορές κατάχρησης; Υπάρχουν κοινωνικοί παράγοντες που επιδρούν;

-- Η σχέση ενός παιδιού, ακόμα και ο χρόνος που διαθέτει για το διαδίκτυο, τα videogames, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (ΜΚΔ), δεν είναι ατομική υπόθεση. Είναι μια κοινωνική συμπεριφορά που εδράζεται στον τρόπο ζωής των σύγχρονων καπιταλιστικών κοινωνιών. Μάλιστα, σε διαφορετική έκταση και με διαφορετικά χαρακτηριστικά παρατηρείται ακόμα και η κατάχρηση στα παιδιά στην ΕΕ σε σχέση με τις ΗΠΑ, ή πολύ χαμηλότερα ποσοστά σε εξαρτητικές συμπεριφορές στις μαθητικές ηλικίες παρατηρούνται στην Αφρική, όπου τα παιδιά έχουν να απαντήσουν σε προβλήματα επιβίωσης και η διασκέδαση ή ο ελεύθερος χρόνος τους δεν σχετίζεται τόσο άμεσα με τις οθόνες. Για παράδειγμα, στις ΗΠΑ είναι ακόμα επικρατέστερος ο παθητικός τεχνολογικός εθισμός (η προσκόλληση παθητικά πολλές ώρες μπροστά στην οθόνη της τηλεόρασης), ενώ στην ΕΕ επικρατεί ο «ενεργητικός» τεχνολογικός εθισμός (ΜΚΔ και gaming).

Σήμερα που έχει στηθεί μια ολόκληρη βιομηχανία κερδών που στηρίζεται στην ενασχόληση των παιδιών με τα ΜΚΔ ή τα videogames, από ειδικές καρέκλες και αξεσουάρ για να κάνουν πιο «ευχάριστη» την πολύωρη ενασχόληση, μέχρι ειδικές ορολογίες ακόμα και αποκόμισης κέρδους από τον ίδιο τον χρήστη (π.χ. επαγγελματίας gamer ή influencer), είναι ορατό γιατί μιλάμε για άμεση επίδραση των κοινωνικών, οικονομικών και πολιτισμικών παραγόντων. Οσο μειώνεται ο κοινωνικός χώρος για ένα παιδί (έλλειψη ελεύθερων χώρων, έλλειψη χώρων μαζικού αθλητισμού και πολιτισμού, έλλειψη σε παιδικές χαρές) τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες να μεγαλώνει ο χρόνος μπροστά από μια οθόνη.

-- Υπάρχουν συγκεκριμένα σημάδια για αρνητικές επιπτώσεις ή εξάρτηση που πρέπει να κινητοποιούν έναν γονιό ή έναν εκπαιδευτικό;

-- Κάθε παιδί είναι μια ξεχωριστή προσωπικότητα και με διαφορετικό τρόπο έρχεται το καθένα να «αυτορρυθμίσει» την ικανοποίηση που του δίνει η σχέση του με το διαδίκτυο, τα ΜΚΔ ή το gaming. Αυτό σημαίνει ότι κανείς δεν θα εξαρτηθεί «εν μία νυκτί», αλλά η διαδρομή μέχρι την εξάρτηση είναι μια διαδρομή στην οποία επιδρούν η αναπτυξιακή πορεία του παιδιού, η ψυχοσύνθεσή του και η ψευδαίσθηση ή ατομική θεωρητικοποίηση της ανάγκης που καλύπτει με την υπερβολική ενασχόληση σε μια συγκεκριμένη στιγμή της κοινωνικής του ζωής.

Παρ' όλα αυτά, γονείς και εκπαιδευτικοί πρέπει να εκλαμβάνουν ως ανησυχητικά σημάδια:

• Τον διαρκώς αυξανόμενο χρόνο ενασχόλησης χωρίς όρια.
• Την απροθυμία του παιδιού για κοινωνική ζωή.
• Την απότομη αδιαφορία για τα μαθήματα ή ακόμα και να πάει στο σχολείο.
• Τον άστατο ύπνο, για να έχει περισσότερο χρόνο μπροστά στην οθόνη.
• Τη διαμόρφωση σχέσεων παρέας, φιλίας με μοναδικό κριτήριο ποια παιδιά έχουν την ίδια έντονη ενασχόληση π.χ. με το gaming.
• Οταν κοινοποιεί προσωπικά δεδομένα στο διαδίκτυο ή στα ΜΚΔ χωρίς κανέναν έλεγχο.
• Οταν διαμορφώνει «ψεύτικα» προφίλ στο διαδίκτυο, που πολλές φορές κρύβει από πίσω τη μη αποδοχή του εαυτού του ή της εικόνας που έχουν οι άλλοι γι' αυτόν.

Βέβαια, δεν έχει σημασία μόνο πόσο χρόνο περνάει ένα παιδί μπροστά σε μια οθόνη, αλλά και τι συναισθήματα του δημιουργούνται όταν δεν είναι μπροστά στην οθόνη (π.χ. εκνευρισμός, άγχος, μελαγχολία κ.ά.).

Το πιο ανησυχητικό σημάδι είναι ότι όσο βαθαίνει η εμπλοκή - σχέση ενός παιδιού με τη ζωή μπροστά από την οθόνη (screenlife), χάνεται το ενδιαφέρον για κοινωνική συναναστροφή και το παιδί διαμορφώνει παθητική στάση για τη ζωή. Σιγά σιγά η ενασχόληση με το διαδίκτυο, το videogame, τα ΜΚΔ γίνεται το μοναδικό ενδιαφέρον της ζωής, το επίκεντρό του, η μοναδική του ασχολία. Διαμορφώνει στάση παραίτησης από κάθε ασχολία που το ολοκληρώνει ως προσωπικότητα.

-- Τι μπορεί να κάνει ένας γονιός, ένας εκπαιδευτικός για να προλάβει τυχόν αρνητικές επιπτώσεις, ή όταν εντοπίσει στο παιδί του ή σε έναν μαθητή του σημάδια εξάρτησης; Υπάρχει κρατική μέριμνα, πρόληψη, αντιμετώπιση;

-- Αυτό που προέχει είναι η πρόληψη, και πρόληψη δεν είναι απλά ενημέρωση, αλλά δημιουργία όρων ανάπτυξης της προσωπικότητας του παιδιού ανάλογα και με την ηλικία του. Το παιδί χρειάζεται παιχνίδι, συναναστροφή, ποιοτικό ελεύθερο χρόνο, χαλάρωση, ξενοιασιά.

Η πρόληψη για τις εξαρτήσεις θα έπρεπε να είναι βασική μέριμνα του κράτους. Δυστυχώς όμως η πρόληψη είναι υποτιμημένη στη σχολική κοινότητα, με διαχρονική ευθύνη των κυβερνήσεων - γεγονός που αποδεικνύεται και από την υποστελέχωση των Κέντρων Πρόληψης. Στη χώρα μας σήμερα εκτιμάται ότι το 19% των μαθητών έχουν συμπεριφορά υπερβολικής ενασχόλησης με τα videogames και το 47% έχουν υπερβολική ενασχόληση με τα ΜΚΔ. Παρ' όλα αυτά, τα προγράμματα πρόληψης στη σχολική κοινότητα δεν ξεπερνούν το 8% του μαθητικού πληθυσμού κάθε χρόνο.

Επομένως είναι αναγκαία σήμερα η διεκδίκηση κρατικών σταθερών δομών επιμόρφωσης και ενημέρωσης γονιών και εκπαιδευτικών, κρατικών εργαλείων που θα βοηθούν τους γονείς να παρεμβαίνουν, να επιβλέπουν τη συνεχόμενη έκθεση μικρών παιδιών στο διαδίκτυο, όπως και ελεύθερων χώρων, δωρεάν και αναβαθμισμένων αθλητικών και πολιτιστικών προγραμμάτων για παιδιά και γονείς, κ.ά. Γονείς και εκπαιδευτικοί χρειάζεται να θυμόμαστε ότι ένα παιδί έχει ανάγκη:

• Αγάπη, άρα ρωτάμε για την προσωπική του ζωή, επικροτούμε θετικές ενέργειες, το ενθαρρύνουμε.
• Να διαφέρει, άρα το βοηθάμε να βρει τις κλίσεις του.
• Οριοθέτηση, άρα του διαμορφώνουμε ένα ασφαλές περιβάλλον, θέτοντας όρια ανάλογα με την ηλικία του, βοηθώντας το να κατανοήσει τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του.
• Να το ακούνε, άρα φροντίζουμε να περνάμε ουσιαστικό χρόνο μαζί με το παιδί.

Σημαντική είναι και η δική μας στάση ζωής, είτε ως γονείς είτε ως εκπαιδευτικοί, γιατί το παιδί μαθαίνει πιο εύκολα με αυτό που βλέπει. Αρα οφείλουμε κι εμείς να δίνουμε το μήνυμα στα παιδιά ότι η ζωή είναι κοινωνικές σχέσεις, κοινωνικές συναναστροφές, με συμμετοχή στην κοινωνική δράση. Η δική μας παθητική στάση για τη ζωή σίγουρα συμβάλλει σε παθητικά παιδιά για το κοινωνικό γίγνεσθαι και δίνει το ερέθισμα για περισσότερη ενασχόληση με τον «εικονικό κόσμο» της κάθε οθόνης.

Οι γονείς σήμερα έχουμε κάθε λόγο να προβληματιζόμαστε, να αγωνιούμε για πολλές πλευρές της διαπαιδαγώγησης και της ανατροφής των παιδιών μας, μερικές φορές ακόμα και να στενάζουμε κάτω από το βάρος των υποχρεώσεων και των ευθυνών. Οσο όμως ονειρευόμαστε έναν καλύτερο κόσμο για τα παιδιά μας, άλλο τόσο οφείλουμε να ακούσουμε, να συζητήσουμε, να δράσουμε και να διεκδικήσουμε όλα όσα έχουν ανάγκη και μπορεί η κοινωνία μας να τους προσφέρει σήμερα.