10+1 Τραγούδια που έγιναν «ένα» με την αντιδικτατορική πάλη του λαού

«Πέρασε εύκολα από την μνήμη στην καρδιά» λένε οι στίχοι στο τραγούδι «Ο δρόμος» του Μάνου Λοΐζου, ένα τραγούδι που ακόμα και σήμερα έρχεται ταυτόχρονα στο μυαλό μαζί με τις εικόνες της εξέγερσης του Πολυτεχνείου στις 17 Νοεμβρίου του 1973. Η σπορά της πάλης ενάντια στη δικτατορία, ο αγώνας ενάντια στην αδικία σε κάθε μεριά της γης δεν θα μπορούσε παρά να... ανθίσει και στις τέχνες, ιδιαίτερα στη μουσική της περιόδου. Ποίηση και μελωδίες που ακόμα και σήμερα συνθέτουν την ζοφερή εικόνα της Χούντας αλλά και την ομορφιά του αγώνα, παρά τις δυσκολίες, τις διώξεις, τις εξορίες, τα βασανιστήρια. Έμπνευση αντλημένη από την πάλη των λαών σε κάθε μεριά της γης αλλά και τους προηγούμενους ηρωικούς αγώνες που έδωσε ο λαός μας με μπροστάρη το ΚΚΕ. Αυτά και ακόμα περισσότερα αποτυπώνονται σε πολλά τραγούδια της περιόδου, σε μελωδίες και στίχους που σκάρωσαν οι πιο εμβληματικοί συνθέτες, ποιητές και στιχουργοί στη χώρα μας.

1. Τα κελιά ανασαίνουν (Ο ήλιος και ο χρόνος)

«Στις 21 Αυγούστου πιάστηκα, στο Χαϊδάρι. Στο τέταρτο πάτωμα στην οδό Μπουμπουλίνας, στο κελί αριθμός 4, περίμενα το μαρτύριο και τον θάνατο. Στις 4 Σεπτέμβρη μου έφεραν χαρτί και μολύβι. Τότε έγραψα τριάντα δύο ποιήματα» (Μ. Θεοδωράκης, «Το Χρέος», τόμος Γ', Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).

Μέρος αυτών των ποιημάτων μελοποιήθηκαν την ίδια περίοδο και ηχογραφήθηκαν στο έργο «Ο Ηλιος και ο Χρόνος», ένα από τα σπουδαία έργα του Μίκη Θεοδωράκη, το οποίο αποτυπώνει την πάλη του λαού - και του ίδιου - ενάντια στη δικτατορία, στις μάχες αντοχής και επιβίωσης των αγωνιστών στις φυλακές και την εξορία. Ενα έργο που γράφτηκε σχεδόν μονορούφι από τον Μίκη στην απομόνωση της Γενικής Ασφάλειας τον Αύγουστο και τον Σεπτέμβρη του 1967. Ενα έργο που στους στίχους του ίδιου του Θεοδωράκη δείχνει την αγωνία, τη βαθιά δύναμη της πίστης και της ελπίδας των φυλακισμένων και εξόριστων. Αποτυπώνει την ανάγκη σε βασανιστικές, απάνθρωπες συνθήκες να κερδίσουν το δίκιο και η ελπίδα.

Ο δίσκος κυκλοφόρησε στο εξωτερικό το 1971 και περιλαμβάνει τη ζωντανή ηχογράφησή τους στο Παρίσι, στην αίθουσα Palais de Chaillot, το 1971. Τραγουδούν οι Μαρία Φαραντούρη, Πέτρος Πανδής, Μαρία Δημητριάδη, Αντώνης Καλογιάννης: Απαγγέλουν οι George Wilson και Yves Montand.

2. Το Σφαγείο

Ενα από τα πρώτα διατάγματα της χούντας ήταν η απαγόρευση, με ειδική διαταγή του αρχηγού του Γενικού Επιτελείου Στρατού, όλων των ραδιοφωνικών μεταδόσεων των τραγουδιών του Θεοδωράκη, της κυκλοφορίας των δίσκων του και της απαγόρευσης κάθε είδους εκτέλεσης, ακόμα και ακρόασης. "Απαγορεύεται το άδειν άπαντα τα άσματα, τα χρησιμοποιούμενα υπό της κινήσεως της κομμουνιστικής νεολαίας, διαλυθείσης δυνάμει της παραγράφου 8 του διατάγματος της 6ης Μαΐου 1967, δοθέντος ότι τα εν λόγω άσματα υποκινούν πάθη και διενέξεις εις τους κόλπους του πληθυσμού...".

Ο Μίκης βγαίνει στην παρανομία και απευθύνει εκκλήσεις στον λαό για αντίσταση. «Λαέ της Αθήνας! Εβγα στους δρόμους... Το τέλος τους, που δε θ' αργήσει, θα είναι το τέλος που επιφυλάσσουν οι ελεύθεροι λαοί στους τυράννους τους»...

Τελικά, συλλαμβάνεται στις 21 Αυγούστου του 1967. Πρώτος σταθμός το γνωστό από το τραγούδι του, «Σφαγείο», κτίριο της Ασφάλειας στην οδό Μπουμπουλίνας. «Με την πλάτη κολλημένη στον τοίχο, περιμένοντας από στιγμή σε στιγμή να με πάρουν για το μαρτύριο ή για την εκτέλεση. Ολη μου η ύπαρξη σημαδεύτηκε από την αναμονή του βέβαιου θανάτου», περιγράφει ο ίδιος.

Ο δίσκος "Τα τραγούδια του Αντρέα" γράφτηκε το 1968 όταν ο συνθέτης ήταν σε κατ' οίκον περιορισμό στο Βραχάτι.

3. Εις Σάμον (Αρκαδία IV - Ωδαί σε ποίηση Ανδρέα Κάλβου)

Τον Αύγουστο του 1968 ο Μίκης Θεοδωράκης μεταφέρεται σε πιο «ασφαλές» μέρος, την απομακρυσμένη Ζάτουνα Αρκαδίας. Τη φύλαξή του αναλαμβάνει μια διμοιρία χωροφυλάκων. Του επιτρέπουν να βγει μόνο για 4 ώρες τη μέρα, πάντα, φυσικά, με συνοδεία της αστυνομίας. Δεν επιτρέπεται να επικοινωνεί με τον κόσμο, να διατηρεί αλληλογραφία, να διαβάζει βιβλία και περιοδικά. Ομως και σε αυτές τις συνθήκες δημιουργεί. Σε αυτό το χωριό συνέθεσε 11 κύκλους τραγουδιών με τον τίτλο «Αρκαδίες». Ανάμεσα τους οι Ωδαί του Κάλβου, το Πνευματικό Εμβατήριο του Σικελιανού κα. Οι αστυνομικοί γίνονται το... κοινό που ακούει για πρώτη φορά αυτές τις μελωδίες του Μίκη.

Παρά τις απαγορεύσεις, με διάφορους τρόπους καταφέρνει να στέλνει μαγνητοταινίες με τα καινούργια έργα του στο εξωτερικό. Εκεί όπου είχαν καταφέρει λίγους μήνες μετά το πραξικόπημα να βγουν η Μαρία Φαραντούρη και ο Αντώνης Καλογιάννης με τη λαϊκή Ορχήστρα του, υπό τη διεύθυνση του Γιάννη Διδίλη και έστησαν το «γκρουπ» του Θεοδωράκη και με αυτό γυρίσανε την Ευρώπη δίνοντας συναυλίες και κινητοποιώντας τη διεθνή κοινή γνώμη κατά της χούντας και υπέρ της απελευθέρωσης του συνθέτη.

Σε μήνυμά του από τη Ζάτουνα, που μεταδόθηκε από τον ραδιοφωνικό σταθμό της Μόσχας και σώζεται στο Αρχείο του ΚΚΕ, διαβάζουμε: «... Αυτά τα τραγούδια που γράφω τώρα όπως εκείνα που θα γράψω και αύριο είναι αφιερωμένα σε σας, δηλαδή σε όλους τους ανθρώπους που πιστεύουν στον άνθρωπο, που πιστεύουν στη ζωή, στο δίκιο, στη δημοκρατία και την ελευθερία και που έχουν τάξει σκοπό της ζωής τους τον αγώνα για την υπεράσπισή τους. Αφιερώνονται ιδιαίτερα στους Ελληνες αγωνιστές της ελευθερίας και τους ξένους φίλους του λαού μας που μας συμπαραστέκονται στον δύσκολο αγώνα μας... Δεν υπάρχει άλλος δρόμος από τον ανελέητο αγώνα έως την τελική νίκη. Κι ας μην ξεχνάμε ποτέ ότι η λευτεριά δε χαρίζεται, η λευτεριά κερδίζεται. Γεια χαρά».

4. Διότι δεν συνεμορφώθην

Τον Οκτώβρη του 1969 ο Μίκης Θεοδωράκης μεταφέρεται από τη Ζάτουνα και φυλακίζεται στο στρατόπεδο Ωρωπού. Γράφει και εκεί. Οσον αφορά το τραγούδι «Διότι δεν συνεμορφώθην», ο Θεοδωράκης είπε στον διοικητή ότι μπορεί να πάρει τα πνευματικά δικαιώματα, γιατί ο πρώτος στίχος ήταν δικός του...

Την ίδια περίοδο καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο, όπως ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς, ο Αράμ Χατσατουριάν, ο Λέοναρντ Μπερνστάιν, ο Αρθουρ Μίλερ, ο Εντουαρτ Αλμπι κ.ά. ζητούν την απελευθέρωσή του μεγάλου μουσικοσυνθέτη.

5. Κατάσταση Πολιορκίας

Στα χρόνια της χούντας ο Μίκης Θεοδωράκης γράφει και ένα από τα πιο σημαντικά έργα της δημιουργίας του, την Κατάσταση Πολιορκίας σε ποίηση της Ρένας Χατζηδάκη (Μαρίνα), που ήταν συγκρατούμενη του στις φυλακές Αβέρωφ.

Ενα ποίημα που αποτυπώνει τα σκληρά χρόνια της χούντας, γίνεται κραυγή καταγγελίας με κάθε στίχο του για τις φυλακές και τις διώξεις, αλλά φωτίζει και την ελπίδα:

«Ομως θαρρώ,

οι μόνοι που -ίσως- καταλάβουν

θα ναι τα παιδιά/ πλούσια απ' την κληρονομιά μας/ πρώτη φορά, τα παιδιά/ σκληρά στη μνήμη, σκληρά σε μας,/ θα διαβάσουν ίσως έγκαιρα/ τ' αδέξια μηνύματα

των προτελευταίων ναυαγών/ διορθώνοντας τα λάθη,/ σβήνοντας τα ψέματα,/ ονοματίζοντας σωστά».

Το σέργο φτάνει το 1968 στα χέρια της Μαρίας Φαραντούρη στο Λονδίνο, που το τραγουδά μαζί με τον Αντώνη Καλογιάννη σε ενορχήστρωση Γιάννη Μαρκόπουλου και την επόμενη χρονιά κυκλοφορεί σε δίσκο στη Βρετανία. Στην Ελλάδα παρουσιάζεται το 1977 στον Μουσικό Αύγουστο, στο θέατρο Λυκαβηττού.

6. Ο γέρο νέγρο Τζιμ

Το 1966 ο Μάνος Λοΐζος συνεργάζεται με τον Γιάννη Νεγρεπόντη για τα «Νέγρικα ». Ανέφερε χαρακτηριστικά ο συνθέτης: «Το τεράστιο τέρας που άλλοτε λέγεται φασισμός, άλλοτε μιλιταρισμός και άλλοτε δημοκρατία δυτικού τύπου - που δεν είναι τίποτε άλλο παρά προσωπεία του ιμπεριαλισμού - στέκεται από πάνω μας απειλητικό. Και η αντίδρασή μας είναι να τα ξεσκεπάσουμε και να φωνάξουμε μ' όλη μας τη δύναμη ενάντια τους. Είμαστε πια συνειδητοί, "γνωρίζουμε"...».

Τα «Νέγρικα » παρουσιάζονται για πρώτη φορά στη Φοιτητική Βδομάδα της Ανωτάτης Βιομηχανικής, με ερμηνευτές την Μαρία Φαραντούρη και τον Γιώργο Ζωγράφο. «Κόσμος πολύς, αλλά οι αστυνομικοί και οι μυστικοί ακόμα περισσότεροι», θυμάται η Μάρω Λοΐζου . Στη συνέχεια παρουσιάζονται στη συναυλία της ΕΦΕΕ, στις 19/4/1967. Η επιτυχία της συναυλίας είχε οδηγήσει τους διοργανωτές να την επαναλάβουν στο στο «Κεντρικό», δύο μέρες αργότερα. Δεν πρόλαβαν. Είχε ξημερώσει 21η Απριλίου.

Τα Νέγρικα απαγορεύθηκαν από τη χούντα. Κυκλοφόρησαν σε δίσκο μετά τη μεταπολίτευση.

7. Μέρμηγκας

Ο Μάνος Λοΐζος μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου συνελήφθη και πέρασε 10 μέρες στα κρατητήρια στης Ασφάλειας. Στη μεταπολίτευση συμμετέχει στις μεγάλες λαϊκές συναυλίες της εποχής και στο τέλος του 1974 κυκλοφορεί το δίσκο «Τα Τραγούδια του Δρόμου», με αυτά τα τραγούδια του που είτε είχαν απαγορευτεί τα προηγούμενα χρόνια, είτε δεν τους είχε επιτραπεί η ηχογράφηση από τη χούντα.

8. Μικρόκοσμος

Το 1966 μετά από μια φοιτητική κινητοποίηση που χτυπήθηκε από την αστυνομία πέφτει στα χέρια του Θάνου Μικρούτσικου το βιβλίο "Οι Ρομαντικοί" του Ναζίμ Χικμέτ, το οποίο διαβάζει μονορούφι. Το 1970, στην πιο σκληρή περίοδο της χούντας ο Θάνος Μικρούτσικος άρχισε να μελοποιεί ποιήματά του . "Τελείωσα σχεδόν αμέσως την "Πιο όμορφη θάλασσα", το "Αυτό είναι" και τη "Μαδρίτη" στη μετάφραση του Γιώργου Παπαλεονάρδου και συνέχισα με τις μεταφράσεις του Ρίτσου. Τα τραγούδια μου στην ποίηση του Χικμέτ ήταν αδύνατο να κυκλοφορήσουν στην περίοδο της δικτατορίας. Κομμουνιστής ποιητής, κομμουνιστής μεταφραστής, αναρχοκομμουνιστής ο νεαρός συνθέτης", ανέφερε χρόνια αργότερα ο συνθέτης στον "Ριζοσπάστη".

Ο Θάνος Μικρούτσικος τις μέρες του ξεσηκωμού βρίσκεται μέσα στο Πολυτεχνείο. Παίζει πιάνο, κυρίως τραγούδια του Θεοδωράκη εμψυχώνοντας τους φοιτητές. Στη συνέχεια συλλαμβάνεται και κρατείται στην Ασφάλεια.

Τα μελοποιημένα ποιήματα του Χικμέτ, ανάμεσά τους και ο "Μικρόκοσμος" κυκλοφόρησαν το 1975 στον πρώτο δίσκο του συνθέτη, "Πολιτικά Τραγούδια".

9. Το μεγάλο μας τσίρκο

Το 1972 η Τζένη Καρέζη και ο Κώστας Καζάκος προτείνουν στον Καμπανέλλη να γράψει ένα πανόραμα της ελληνικής Ιστορίας από τα αρχαία χρόνια μέχρι και την Κατοχή. Τα θεατρικά μέρη και τους στίχους γράφει ο Καμπανέλλης, τη μουσική ο Ξαρχάκος και τα τραγούδια ερμηνεύει επί σκηνής ο Νίκος Ξυλούρης. Η θεατρική απόδοση της σκηνής του Καραγκιόζη διδάσκεται από τον Ευγένιο Σπαθάρη, ο οποίος διακοσμεί και τον χώρο της εισόδου. Τους βασικούς ρόλους ερμηνεύουν οι Καζάκος, Καρέζη, Παπαγιαννόπουλος, Περλέγκας, Καλαβρούζος. «Το Μεγάλο μας Τσίρκο » ανεβαίνει το 1973 στο θέατρο «Αθήναιον» της οδού Πατησίων.

Οι συντελεστές καταφέρνουν να διαφύγουν έξυπνα από τη λογοκρισία. Καταθέτουν στην επιτροπή πολλά επεισόδια του έργου, κάποια από τα οποία έχουν φανερό αντιχουντικό περιεχόμενο. Τα συγκεκριμένα κόβονται, και έτσι περνάνε τα κείμενα που ήθελαν. Ομως, ακόμα και μετά τον ξεσηκωμό του Πολυτεχνείου, που οι διαταγές για περικοπές έρχονταν απανωτές, το έργο μπορεί να έχανε σε κείμενο «μα τι περίεργο, η δύναμή του στην παράσταση εξακολουθούσε να φτάνει και να περισσεύει», θυμόταν ο Καμπανέλλης.

Τις παραστάσεις, που εξελίχθηκαν σε αντιδικτατορικές εκδηλώσεις, υπολογίζεται ότι είδαν περίπου 400.000 άνθρωποι σε Αθήνα και επαρχία. Το έργο, όπως ομολογούσε και ο ίδιος ο Καμπανέλλης, ξεπέρασε το θεατρικό γεγονός και έγινε ένα πολιτικό γεγονός, «ό,τι πιο πολύ μπορεί να προσδοκά ένας συγγραφέας...»

10. Ήταν μακρύς ο δρόμος ως εδώ (Καπνισμένο Τσουκάλι, Χρ. Λεοντής - Γ. Ρίτσος)

Το «Καπνισμένο Τσουκάλι» που περιλαμβάνεται στη συλλογή «Αγρύπνια», το έγραψε ο Γιάννης Ρίτσος ποιητής την περίοδο 1948 - '49, ενώ ήταν εξόριστος στο Κοντοπούλι της Λήμνου. Το 1973 το διαβάζει ο Χρήστος Λεοντής και ανοίχτηκε μπροστά του ένας «διάπλατος ορίζοντας». Μέσα σε δύο - τρεις μέρες είχε κιόλας γράψει τα πρώτα τραγούδια. «Αυτά τα κόκκινα σημάδια», «Ξέρουμε», «Ηταν μακρύς ο δρόμος ως εδώ»...

Εν τω μεταξύ ξεσπούν τα γεγονότα με την κατάληψη στη Νομική τον Φλεβάρη του '73. «Την επόμενη το βράδυ κατέβηκα στο κέντρο. Είχαν ήδη προχωρήσει τα γεγονότα, διαδηλώσεις, συλλήψεις κ.λπ (...). Εφτασα στην Πλάκα. Εκεί, υπήρχε μια μπουάτ που τραγουδούσε ο Γιώργος Ζωγράφος. Μπαίνω μέσα και βλέπω γύρω στους 40 - 50 φοιτητές, άλλους ματωμένους, άλλους με τα μάτια πρησμένα από τα δακρυγόνα, όλους στην ίδια κατάσταση με μένα... Με καλεί ο Ζωγράφος αν θέλω να παίξω κάτι δικό μου. Εκείνη την ώρα, το μόνο που είχα στο μυαλό μου ήταν τα τραγούδια του Ρίτσου . Κάθομαι λοιπόν στο πιάνο συγκεντρώνομαι και προσπαθώ να τα θυμηθώ. Παίζω το πρώτο κομμάτι, μετά το δεύτερο, μετά το τρίτο, χωρίς να σταματήσω καθόλου ενδιάμεσα... Δεν χειροκρότησε κανείς, αλλά μόλις γύρισα το κεφάλι, είδα όλα τα παιδιά αγκαλιασμένα ανά δύο, σκυφτά και να κλαίνε». Αυτή ήταν και η πρώτη εκτέλεση...

11. Ύμνος της Αντί-ΕΦΕΕ

2, 5 μήνες πριν την εξέγερση του Πολυτεχνείου ο ραδιοφωνικός σταθμός “Η Φωνή της Αλήθειας” παρουσιάζει ένα μουσικό πρόγραμμα με επαναστατικά τραγούδια που έγραψαν, που μελοποίησαν και τραγουδούν ανώνυμοι δημιουργοί, οι νέοι αγωνιστές της Κομμουνιστικής Νεολαίας Ελλάδας. 

"Τούτες τις μέρες έφτασε στα χέρια μας μια λιλιπούτεια ταινία μαγνητοφώνου, τυλιγμένη σ' ένα χιλιοτσαλακωμένο χαρτί. Το περιτύλιγμα της ταινίας ήταν μαζί και γράμμα. Σας το διαβάζουμε. “Αγαπητή Φωνή της Αλήθειας. Στη μικρή αυτή ταινία που σου στέλνουμε, μαζί με τους θερμούς αδερφικούς, επαναστατικούς μας χαιρετισμούς, είναι ηχογραφημένα και 6 τραγούδια. Στίχοι, μουσική και εκτέλεση είναι όλα έργο δικό μας: Των νέων αγωνιστών – μελών της Κομμουνιστικής Νεολαίας Ελλάδας", ανέφερε ο εκφωνητής.

Ανάμεσά τους και ο Υμνος της Αντι - ΕΦΕΕ (φοιτητική αντιδικτατορική οργάνωση στη συγκρότηση της οποίας πρωτοστάτησε η ΚΝΕ). Η μελωδία προέρχεται από ένα άλλο τραγούδι - ύμνο για τους αγωνιζόμενους φοιτητές, τον λόχο των σπουδαστών, τον ηρωικό "Λόρδο Μπάυρον", που έδρασε στις μέρες της ταξικής αναμέτρησης τον Δεκέμβρη του  '44.