Μικρασιάτες αγωνιστές - κομμουνιστές στο Ατσαλένιο Ηρακλείου (1922 - 1947)

Συμπληρώνονται φέτος 100 χρόνια από την ιμπεριαλιστική εκστρατεία και τη Μικρασιατική Καταστροφή, αλλά και 75 χρόνια από τη δολοφονία τεσσάρων αγωνιστών, προσφύγων και κομμουνιστών στο αιματηρό λεγόμενο Μπλόκο του Ατσαλένιου Ηρακλείου από το ασκέρι των Μπαντουβάδων και τη χωροφυλακή, τον Ιούλη του 1947.

Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, το φθινόπωρο του 1922, έφθασαν στην Κρήτη χιλιάδες πρόσφυγες¹. Συγκεκριμένα, στο Ηράκλειο στην απογραφή του 1928, οι πρόσφυγες αποτελούσαν το 35,9% του πληθυσμού της πόλης. Ο κύριος όγκος τους εγκαταστάθηκε στον δήμο Ηρακλείου και πιο συγκεκριμένα σε Ηράκλειο, Ατσαλένιο Μετόχι, Κατσαμπά, Ξύλινη Τάμπια (η σημερινή Αγία Τριάδα), Αγιο Ιωάννη, Μασταμπά, Μπεντεβή Καμάρα, Αγιο Σύλα, Αγιο Βλάση και στη Νέα Αλικαρνασσό².

Στην περιοχή του Ατσαλένιου παραχωρήθηκαν στους πρόσφυγες κομμάτια γης που ήταν μέρος της περιουσίας του Ατσαλή ή Ατσαλένιου (πλούσιου Τουρκοκρητικού) και η περιοχή ονομαζόταν τότε «Μετόχι Ατσαλή»³. Ετσι η λαϊκή συνοικία του Ατσαλένιου, που παλιότερα αποκαλούνταν «Μικρή Μόσχα», δημιουργήθηκε κυρίως από πρόσφυγες.

Τις άθλιες συνθήκες διαβίωσής τους στον συνοικισμό περιγράφει ο Τύπος της εποχής: Χωρίς νερό, χωρίς αποχέτευση, με υποτυπώδεις υποδομές⁴. Οι περισσότεροι δούλευαν ως εργάτες γης και απασχολούνταν στην καλλιέργεια ελιών αλλά κυρίως αμπελιών και ειδικά της σουλτανίνας, την οποία έφεραν από τη Μ. Ασία. Η καλλιέργειά της είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μεγάλων σταφιδεργοστασίων στα οποία εργάσθηκε σημαντικός αριθμός από τους πρόσφυγες ως η βασική εργατική δύναμη⁵.

Αθανάσιος Καμπέλης

Η περίοδος της Κατοχής και του Εμφυλίου

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, δεκάδες αγωνιστές από το Ατσαλένιο και το Μασταμπά στελέχωσαν τις αντάρτικες ομάδες ενάντια στους κατακτητές, κυρίως μέσα από το ΕΑΜ, την ΕΠΟΝ, τον ΕΛΑΣ. Η λεγόμενη μάχη της Φορτέτσας, κατά την αποχώρηση των Γερμανών από το Ηράκλειο, τον Οκτώβρη του 1944, που έδωσε το 43ο Σύνταγμα, διεξήχθη ανάμεσα στις περιοχές Ατσαλένιο - Μπεντεβή Καμάρα - Φορτέτσα και Μαραθίτη⁶.

Μετά την απελευθέρωση του Ηρακλείου, πρόσφυγες κομμουνιστές, άλλοι δημοκράτες και προοδευτικοί άνθρωποι, γνώρισαν τον εξευτελισμό με ανηλεείς διωγμούς και φριχτά βασανιστήρια στους στάβλους (μάντρες) του Μπαντουβά, με τη συμμορία του να αποτελεί τον επιχειρησιακό βραχίονα του εμφυλιακού κράτους αλλά και των Αγγλων και Αμερικανών στην ανατολική Κρήτη.

Η κηδεία του Αθανάσιου Καμπέλη μετατράπηκε σε διαδήλωση

Στις 11 Νοέμβρη του 1945, ανήμερα του Αγίου Μηνά, δολοφονήθηκε στο Ατσαλένιο, στην οδό Χρυσοστόμου, ο κομμουνιστής ΕΛΑΣίτης Αθανάσιος Καμπέλης, σε ηλικία 39 ετών, πρόεδρος του Συνεταιρισμού Ατσαλένιου, από μέλη της μοναρχοφασιστικής οργάνωσης ΕΚΟΝ (Εθνική Κρητική Οργάνωση Νέων). Τον πυροβόλησαν στην καρδιά. Η κηδεία του μετατράπηκε σε μια πραγματικά μεγάλη διαδήλωση⁷.

Ενώ δυναμώνει η αντίδραση του αστικού εμφυλιακού κράτους στην Κρήτη με την ίδρυση παρακρατικών ομάδων που προκαλούν διώξεις και δολοφονίες αγωνιστών⁸, μέσα στον Απρίλη του 1947 συγκροτείται η ομάδα του ΔΣΕ Ανατολικής Κρήτης με επικεφαλής τον Γιάννη Ποδιά, τον Μήτσο Παπά υπαρχηγό, τον Μανώλη Φραγκιαδάκη πολιτικό υπεύθυνο, τον Αριστείδη Λαμπρούλη στρατιωτικό υπεύθυνο και τον Γιάννη Ρουκουνάκη υπεύθυνο περιοχής Λασιθίου⁹.

Βαγγέλης Καναράκης «Μεσανατολίτης»

Ταυτόχρονα, στις 30 Απρίλη του 1947, γίνεται το πρώτο μπλόκο στην πλατεία Ατσαλένιου¹⁰ ενώ στις 4 Μάη ξανά δεύτερο μπλόκο με συλλήψεις¹¹. Η συνοικία τρομοκρατείται και από τη συμμορία του Μπαντουβά. Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία της Κωστούλας Φλαρούντζου, αδερφής του στελέχους του ΚΚΕ και αντάρτη, Βαγγέλη Καναράκη ή «Μεσανατολίτη», ότι καμιά σαρανταριά άντρες του Μπαντουβά παραλίγο να κάψουν το σπίτι που έμεναν στο Ατσαλένιο.

Στις 27 Ιούνη 1947 δίνεται η μάχη, στη θέση Μαγερεύτρα στην Εμπαρο Ηρακλείου, της 17μελούς ομάδας Εμπάρου του ΔΣΕ με καπετάνιο τον Βασίλη Πλαγιωτάκη ενάντια σε παρακρατικούς. Δεκατρείς πέφτουν νεκροί, μεταξύ τους και ο καπετάνιος της. Στο Ηράκλειο γίνονται κανιβαλισμοί και φρικαλεότητες από τους Μπαντουβάδες με μεταφορά και έκθεση των νεκρών μαχητών και ομιλία του Μ. Μπαντουβά από τον εξώστη της Νομαρχίας¹².

Ανάμεσα στους αντάρτες της ομάδας αυτής βρισκόταν και ο Βαγγέλης Καναράκης - «Μεσανατολίτης» από το Ατσαλένιο, που είχε καταταχτεί από το 1938 στο Ναυτικό, φυλακίστηκε στο στρατόπεδο στο Τομπρούκ υπό άθλιες συνθήκες και όταν επέστρεψε στην Κρήτη, ήταν υπεύθυνος Γραμματέας του ΚΚΕ για τέσσερα προάστια: Μασταμπά, Ατσαλένιο, Κρατικό και Αστικό.

Σύμφωνα με μαρτυρίες της αδερφής του, η ομάδα πιάστηκε μετά από προδοσία στη θέση Μαγερεύτρα και ο Βαγγέλης Καναράκης βγήκε τελευταίος από τη σπηλιά καθώς ήταν ήδη τραυματίας, οι Μπαντουβάδες του έλεγαν να παραδοθεί κι ο ίδιος δεν ήθελε. Στο τέλος, με το κοντάκι του όπλου, του έσπασαν το κεφάλι... Στη μάχη δολοφονήθηκαν και άλλοι δύο μαχητές από την περιοχή: Ο Αθανάσιος Σανιάνος (Περικλής) από το Ατσαλένιο και ο Γεώργιος Φουντούλης (Οδυσσέας) από τον Μασταμπά Ηρακλείου¹³.

Ηρωικές μορφές

Οι συγκρούσεις μαίνονταν καθώς από τις 28 ως τις 30 Ιούνη 1947 πραγματοποιήθηκε στον Ψηλορείτη μία από τις μεγαλύτερες μάχες του ΔΣΕ στην Κρήτη, μαζί με αυτή της Σαμαριάς τον Ιούνη του 1948. Απέναντι σε μερικές δεκάδες μαχητών του ΔΣΕ παρατάχτηκαν 2.500 δυνάμεις στρατού, χωροφυλακής και παρακρατικών του Μπαντουβά, του Πετρακογιώργη, του Κατσιά, του Χριστομιχάλη Ξυλούρη και άλλων.

Στις 30 Ιούνη πραγματοποιήθηκε στη θέση Κουρουπητός του Ψηλορείτη στη Λοχριά η τελική μάχη του ΔΣΕ στην Ανατολική Κρήτη. Σε αυτή σκοτώθηκαν ο καπετάνιος του ΔΣΕ Γιάννης Ποδιάς και δεκάδες ακόμα αντάρτες¹⁴.

Σε παροξυσμό φρικαλεότητας οι παρακρατικοί του Μ. Μπαντουβά κάρφωσαν σε έναν πάσσαλο το κομμένο κεφάλι και χέρι του Γ. Ποδιά και τα περιέφεραν πανηγυρίζοντας στην ύπαιθρο και την πόλη του Ηρακλείου, όπου έβγαλαν πανηγυρικούς λόγους στη Νομαρχία¹⁵.Ο λαός του Ηρακλείου κλείστηκε μέσα στα σπίτια του από αποτροπιασμό¹⁶.

Το βράδυ της 3ης Ιούλη 1947, παρακρατικοί του Μπαντουβά και χωροφύλακες εισέβαλαν στην προσφυγική συνοικία του Ατσαλένιου, στο τρίτο και αιματηρό μπλόκο. Το πρόσχημα ήταν η αναζήτηση όπλων¹⁷.

Αργά το βράδυ, στην πλατεία Σινάνη, όρμησαν στο σπίτι του αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης Ανδρέα Σινάνη και έβαλαν φωτιά. Στη συνέχεια μπήκαν στα σπίτια, σήκωσαν από τα κρεβάτια και συνέλαβαν τους: Χρήστο Τζίκα, 26 ή 28 ετών, υποδηματοποιό, Γραμματέα τότε της Οργάνωσης του ΚΚΕ στην περιοχή, Ιωάννη Βαράκλα, 33 ετών, μικρέμπορο, και Μιχάλη Τζανετή, 30 ετών, αγρότη, όλοι μέλη του ΚΚΕ.

Το ίδιο ξημέρωμα συνέλαβαν και τον Ε. Σακελλάρη ή Σακελλαρίου, περίπου 35 ετών, τσαγκάρη, μέλος του ΚΚΕ από Αθήνα, με καταγωγή από την Κάλυμνο, πατέρα της τραγουδίστριας Ρίτας Σακελλαρίου¹⁸.

Τους Βαράκλα και Τζανετή τους πήγαν στο Τζιρίτ Μεϊντάνι (σημερινή πλατεία Σινάνη) και τους εκτέλεσαν. Πέθαναν αμέσως, τους έθαψαν και δεν άφησαν ούτε να τους κηδέψουν. Τον Σακελλάρη τον δολοφόνησαν μεταξύ του εργοστασίου Καβάλη και της πλατείας Σινάνη, στο αμπέλι του Κουριπίνη που βρισκόταν στην Ούλοφ Πάλμε προς Βαθυπέτρου.

Τον Χρήστο Τζίκα τον οδήγησαν στην περιοχή του Γερμανικού Νεκροταφείου (στο σημερινό γήπεδο του ΠΟΑ), όπου είχε μαρτυρικό θάνατο. Είχε τραυματιστεί σοβαρά αλλά δεν πέθανε αμέσως. Σύμφωνα με μαρτυρίες, ειδοποιήθηκαν οι συγγενείς του, τον βρήκαν γύρω στις 9 το πρωί και τον μετέφεραν πάνω σε μια σκάλα στην κλινική «Ευαγγελισμός», ωστόσο ο ίδιος ξεψύχησε στη διαδρομή. Είχε δεχθεί πολλαπλά χτυπήματα. Δεν άντεξε από την αιμορραγία και πέθανε λίγο μετά τα μεσάνυχτα της 4ης Ιούλη, αφήνοντας μία σύζυγο έγκυο στον 7ο μήνα και δύο κορίτσια ορφανά.

Σύμφωνα με άλλες μαρτυρίες, όταν έφτασε στην κλινική, ήταν ακόμα εν ζωή. Πήγε η αστυνομία να κάνει δήθεν ανάκριση για να μάθουν τους δολοφόνους, οι οποίοι ήταν φυσικά «άγνωστοι». Οι γιατροί είτε λόγω της κατάστασής του δεν ήθελαν να τον αγγίξουν καθόλου, είτε δεν τους επιτράπηκε να του παράσχουν την απαιτούμενη βοήθεια με αποτέλεσμα να καταλήξει. Στην κηδεία του Τζίκα μαζεύτηκε πάρα πολύς κόσμος και ήρθε η αστυνομία για να τους διώξει με τον φόβο μην εξελιχθεί σε διαδήλωση.

Παραπομπές

1. Ν. Ανδριώτη, Εισαγωγικά κείμενα από τον Δρ. Ιστορίας κ. Ν. Ανδριώτη.

2. Ευγενίας Λαγουδάκη, «Πρόσφυγες στο Ηράκλειο του Μεσοπολέμου - Χώρες προέλευσης - Τόποι εγκατάστασης» (εφημερίδα «Πατρίς», 18/2/2022)

3. Δημήτρη Σάββα, «Ιστορικές σελίδες: Στο προπολεμικό Ατσαλένιο», εφημερίδα «Πατρίς» 02/02/2009

4. Ι. Μουρέλος το 1929 στην εφημερίδα «Ελευθέρα σκέψις» στο Δημήτρη Σάββα, «Ιστορικές σελίδες: Στο προπολεμικό Ατσαλένιο», εφημερίδα «Πατρίς» 02/02/2009

5. Δημήτρη Σάββα, «Ιστορικές σελίδες: Στο προπολεμικό Ατσαλένιο», εφημερίδα «Πατρίς» 02/02/2009

6. Στέφανος Πρώιμος «Ο ΕΛΑΣ της Κρήτης» Αθήνα 1989, σ. 124-128. Επίσης για τη μάχη της Φορτέτσας βλέπε Σανουδάκη Α. και Ψαρουλάκη Α. «Από τη Μικρά Ασία στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, Θεοδόσης Μπαγιάτης», 2016, «Ταξιδευτής».

7. «Ριζοσπάστης» 15/11/1945 & εφημερίδα «Ελεύθερη Γνώμη» 16/11/1945.

8. «Ημερολόγιο για τον ΔΣΕ Κρήτης 1946-1948», ΕΠ Κρήτης 2018 & Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, 1939-1949, Β2 Τόμος, 14. 2. Ο ΔΣΕ στην Κρήτη, σ. 434 - 441.

9. «Ημερολόγιο για τον ΔΣΕ Κρήτης 1946 - 1948», ΕΠ Κρήτης 2018 & Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, 1939 - 1949, Β2 Τόμος, 14. 2. Ο ΔΣΕ στην Κρήτη, σ. 434 - 441.

10. Εφημερίδα «Ελεύθερη Κρήτη» 2/5/1947 & «Ημερολόγιο για τον ΔΣΕ Κρήτης 1946 - 1948», ΕΠ Κρήτης 2018.

11. Εφημερίδα «Ελεύθερη Κρήτη» 5/5/1947 & «Ημερολόγιο για τον ΔΣΕ Κρήτης 1946 - 1948», ΕΠ Κρήτης του ΚΚΕ, 2018.

12. Εφημερίδα «Πατρίς» 29/6/1947.

13. Εκδήλωση Τομεακής Επιτροπής Ηρακλείου του ΚΚΕ μπροστά στον εορτασμό των 100 χρόνων από την ίδρυση του ΚΚΕ και τη συμπλήρωση 70 χρόνων από τη μάχη του ΔΣΕ στην Εμπαρο το Σάββατο 22 Ιούλη 2017.

14. «Ημερολόγιο για τον ΔΣΕ Κρήτης 1946 - 1948», ΕΠ Κρήτης 2018 & Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, 1939 - 1949, Β2 Τόμος, 14. 2. Ο ΔΣΕ στην Κρήτη, σ. 434-441.

15. Εφημερίδα «Πατρίς» 2/7/1947.

16. «Ριζοσπάστης» 5/7/1947.

17. Εφημερίδα «Ελεύθερη Γνώμη» 4/7/1947.

18. Εφημερίδα «Ελεύθερη Γνώμη» 5/7/1947 & «Πατρίς» 4/7/1947.

 

Η ΤΕ Ηρακλείου του ΚΚΕ τίμησε τη θυσία τους με εκδήλωση στις 5/9 και την Κυριακή 27/11 θα τοποθετήσει τιμητική πλακέτα στην πλατεία του χωριού