ΙΤΖΕΔΙΝ

Ιτζεδίν: Τόπος μαρτυρίου, θυσίας και ηρωισμού

Το Ιτζεδίν δεν ήταν απλά ένας τόπος εξορίας. 
 Ηταν τόπος μαρτυρίου και θυσίας.
Ηταν μια σελίδα της Ιστορίας του ΚΚΕ, που έγραψαν σ' αυτήν τη φυλακή με τους αγώνες τους, οι κομμουνιστές - βαρυποινίτες και, πρώτα απ' όλους, οι αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης και του ΔΣΕ. Τόπος, που σφραγίστηκε με τα μαρτύρια και με το αίμα πολλών αγωνιστών - κομμουνιστών, από την περίοδο του Βενιζελικού
Ιδιώνυμου και πριν ακόμα, και ιδιαίτερα στην περίοδο του Εμφυλίου και μετά.

Τότε, στα 1948, που μεταφέρθηκαν από το κολαστήριο της Γυάρου οι πρώτοι κομμουνιστές πολιτικοί κρατούμενοι, ανάμεσά τους πολλοί Χανιώτες. Μαζί τους μεταφέρονται και 105 πολιτικοί κρατούμενοι καταδικασμένοι σε θάνατο δεκάδες φορές ο καθένας, που τους μετήγαγαν στο κάτεργο του Ιτζεδίν για εκτέλεση. Ενώ, στη συνέχεια, μεταφέρονται κατά ομάδες κρατούμενοι από άλλες φυλακές ώσπου ο αριθμός τους έφτασε τους 350 με 400. Στο κείμενο που ακολουθεί, παρακολουθούμε τις προσπάθειες των κρατουμένων στο Ιτζεδίν - και σε άλλους τόπους μαρτυρίου - να οργανώσουν τη ζωή τους και, ιδιαίτερα, την πολιτιστική και μορφωτική δραστηριότητα.

Τα γεγονότα, που διαδραματίστηκαν σε όλη τη διάρκεια της 90χρονης ηρωικής Ιστορίας του ΚΚΕ, αποτελούν μια τεράστια παρακαταθήκη για το σήμερα και το αύριο, για τις νέες γενιές. Πόσο μάλλον, όταν πρόκειται για τον εκδιωγμό, το βασανισμό, τη φυλάκιση εκατοντάδων χιλιάδων αγωνιστών και αγωνιστριών, κομμουνιστών, που εκτοπίστηκαν στα ξερονήσια. «Η ιστορική μελέτη δεν αποτελεί απλώς μια καταγραφή ή αποτίμηση του παρελθόντος. Μπορεί και πρέπει να γίνεται ιδεολογικό όπλο, να ενισχύει τα μεθοδολογικά εργαλεία ανάλυσης για το παρόν και το μέλλον του κινήματός μας». (Διακήρυξη της Κεντρικής Επιτροπής για τα 90 χρόνια του ΚΚΕ, Νοέμβρης 2007, σελ. 9).

«Χιλιάδες κομμουνιστές και κομμουνίστριες», σημειώνεται στη Διακήρυξη της ΚΕ για τα 90χρονα, «κράτησαν ψηλά τη σημαία των ιδανικών του ΚΚΕ και με τεράστιο προσωπικό κόστος αρνήθηκαν να το αποκηρύξουν. Συνέχισαν το παράδειγμα άλλων συντρόφων τους της προπολεμικής περιόδου, που μαρτύρησαν στις φυλακές και τις εξορίες των αστικών κυβερνήσεων, κοινοβουλευτικών και δικτατορικών (Βενιζέλου, Πάγκαλου, Μεταξά κ.ά.), επειδή έκαναν το καθήκον τους στον αγώνα για το μεροκάματο, για τις συνθήκες δουλειάς, για ένα καλύτερο αύριο, αλλά και επειδή αρνήθηκαν να υπογράψουν δήλωση μετανοίας».

Γενικό ιστορικό πλαίσιο 1924 – 1944

Είναι δύσκολο να καθοριστεί κάποια οριοθέτηση σε σχέση με την έναρξη κάποιας περιόδου, διότι το μέτρο της εκτόπισης ή της φυλάκισης των πολιτικών αντιπάλων εφαρμόστηκε στη χώρα μας απ' τις πρώτες σχεδόν στιγμές της απελευθέρωσης μετά την Επανάσταση του '21.

Ο Κορδάτος αναφέρει πως στα 1914 για πρώτη φορά στο ελληνικό εργατικό κίνημα δύο συνδικαλιστικά στελέχη εκτοπίστηκαν από τη Μακεδονία στη Νάξο ύστερα από μία επιτυχημένη απεργία των καπνεργατών. .
.
Από τα πρώτα χρόνια της κυβέρνησης Βενιζέλου (1919) αναφέρονται εκτοπίσεις για πολιτικούς λόγους μελών της ηγεσίας του τότε Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΕΚΕ) και των συνδικάτων που αντιτάχθηκαν στην αποστολή στρατού στην Ουκρανία.

Το διάταγμα του 1924 που συμπληρώθηκε με το ειδικό διάταγμα του 1926 επί δικτατορίας Πάγκαλου καθιστά πιο σαφές το νομικό καθεστώς, καθώς νομιμοποιούνται οι μαζικές συλλήψεις και εκτοπίσεις ατόμων ύποπτων για δράση κατά της δημόσιας τάξης, της ησυχίας και ασφάλειας της χώρας.

Ο κατεξοχήν γνωστός τόπος μαζικών εκτοπίσεων την εποχή εκείνη ήταν το χωριό Καλπάκι, όπου σε ατμόσφαιρα άγριων ξυλοδαρμών και βασανιστηρίων υπηρετούσαν τη θητεία τους «αντιφρονούντες» Ελληνες φαντάροι. Αλλοι τόποι εξοριών την ίδια εποχή είναι η Ανδρος, η Ανάφη, ο Αγιος Νικόλαος Κρήτης και το χωριό Ασκύφου Σφακιών.

Οι διώξεις εντάθηκαν μετά το Ιδιώνυμο, νόμος «περί προστασίας του κοινωνικού πολιτεύματος» που ψηφίστηκε το 1929 από την κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου. Τα πολιτικά φρονήματα αλλά και η οποιαδήποτε συνδικαλιστική δράση ή παρουσία σε «κομμουνιστικές συγκεντρώσεις» διώκονται.

Με τη δικτατορία του Μεταξά του 1936 η Δικαιοσύνη παραγκωνίζεται και τη θέση της παίρνει το υπουργείο Δημόσιας Τάξης και οι Επιτροπές Ασφάλειας. Πολιτικές ανακατατάξεις και παρεμβάσεις ξένων δυνάμεων όπως της Αγγλίας για την παλινόρθωση της βασιλείας καθιστούν θύματα του Ιδιώνυμου ακόμα και μη κομμουνιστές. Οι διώξεις και οι μαζικές συλλήψεις των κομμουνιστών θα κορυφωθούν στη διάρκεια της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου του 1936.

Στους τόπους εξορίας προστέθηκαν ο Αϊ - Στράτης, η Ιος, τα Ψαρρά, η Σάμος, η Λευκάδα, η Γαύδος κ.ά. Πολιτικοί κρατούμενοι βρίσκονται στις φυλακές Συγγρού, Σύρου, Ιτζεδίν, Αίγινας, Γεντί Κουλέ, κ.α. Ο ίδιος ο Μεταξάς στο ημερολόγιό του μιλούσε για 50.000 συλλήψεις. Προστίθεται στη λίστα των φυλακών η Ακροναυπλία και οι γνωστές για τις απάνθρωπες συνθήκες κράτησης φυλακές της Κέρκυρας, όπου κλείνονταν τα στελέχη του ΚΚΕ.

Οι πολιτικές εξελίξεις 1945 – 1966

Μετά τον πόλεμο, ενώ οι χώρες που είχαν εμπλακεί σε αυτόν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο ανασυντάσσονταν, για τη μικρή δική μας χώρα θα έλεγε κανείς πως η αληθινή δοκιμασία μόλις τότε άρχιζε.

Η ηρωική αντίσταση του λαού της στη διάρκεια του πολέμου ανέδειξε νέες πολιτικές δυνάμεις που έμπαιναν στο προσκήνιο μαζικά και δυναμικά, απειλώντας την προ του πολέμου καθεστηκυία τάξη και μαζί με αυτήν τα συμφέροντα των ξένων δυνάμεων που θέλησαν να την έχουν κάτω από τη σφαίρα επιρροής τους.

Ο ιστορικός Νίκος Σβορώνος σημειώνει ότι μετά τον πόλεμο κύριος εκφραστής των λαϊκών και μικροαστικών κομμάτων που συνειδητοποιούνται και ριζοσπαστικοποιούνται όλο και περισσότερο είναι το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, που κατάφερε να προσελκύσει ολοένα και πλατύτερα κοινωνικά στρώματα, εξαιτίας της πολιτικής και στρατιωτικής του αντιστασιακής δράσης και της κοινωνικής του πρόνοιας στα χρόνια της πείνας που αποδεκάτιζε τους πληθυσμούς.

Η ελληνική αστική ηγεσία θορυβείται. Ο στρατός και η ξένη «προστασία» είναι ιστορικά γνώριμοι συντελεστές ασφάλειας, οι οποίοι θα κληθούν να στηρίξουν και πάλι μια εξουσία που επιδιώκει να διατηρηθεί με κάθε μέσο.

Η πρώτη αναμέτρηση γίνεται το Δεκέμβρη του '44. Η Συμφωνία της Βάρκιζας το Φλεβάρη του '45 παραβιάζεται κατάφωρα σε βάρος του ΕΑΜ από τις πρώτες κιόλας μέρες και ακολουθεί μια περίοδος μη θεσμοποιημένης «λευκής τρομοκρατίας», προάγγελος του Εμφύλιου Πολέμου. Σύμφωνα με στοιχεία και βάσει εκτιμήσεων του ΕΑΜ, κατά την περίοδο αυτή μέχρι τις βουλευτικές εκλογές του '46 περισσότερα από 1.000 άτομα δολοφονήθηκαν. Πάνω από 6.500 τραυματίστηκαν, περισσότερα από 31.000 βασανίστηκαν και πάνω από 84.000 συνελήφθηκαν.

Η πρώτη φάση του Εμφύλιου μέχρι τέλη του φθινοπώρου '47 είναι μια νόθος φάση, κατά την οποία, ενώ τύποις το ΚΚΕ είναι νόμιμο, οι δραστηριότητες των οπαδών του τιμωρούνται από ένα πλήθος ποινικών και διοικητικών μέτρων.
Τη σφραγίδα του σε αυτήν την περίοδο βάζει το Γ' Ψήφισμα του '46 «περί έκτακτων μέτρων αφορώντων την δημοσίαν τάξιν και ασφάλειαν» με βάση το οποίο εκατοντάδες άτομα καταδικάστηκαν σε θάνατο από έκτακτα στρατοδικεία και εκτελέστηκαν. Πολλοί περισσότεροι εξορίστηκαν σε απομακρυσμένα νησιά με αποφάσεις των Επιτρόπων Ασφαλείας. Τα νησιά Ανάφη, Αϊ - Στράτης, Ικαρία μα και τόσα άλλα «φιλοξενούν» και πάλι τους εκτοπισμένους πολιτικούς αντίπαλους του καθεστώτος με τη διαφορά ότι ο αριθμός των πολιτικών εξόριστων είναι πολλαπλάσιος. Ο αναγκαστικός νόμος 509/47 κατά τη β' φάση του Εμφυλίου αποτελεί την ουσιαστική αντεπίθεση του καθεστώτος, με κύριο στόχο όχι απλά την καταστολή, αλλά τον με κάθε μέσο πολιτικό αποκλεισμό της Κομμουνιστικής - Αριστερής ιδεολογίας.

Το ΚΚΕ τίθεται εκτός νόμου και τα μέλη του βιώνουν πρωτόγνωρα μέτρα και μέσα τιμωρίας.

Ολες οι φυλακές της χώρας ασφυκτιούν μέχρι το 1952 από πολιτικούς κρατούμενους ανάμεσά τους πολλές γυναίκες και ανήλικα παιδιά. Οι πιο πολυπληθείς είναι οι φυλακές Αβέρωφ, της οδού Κάστορος στον Πειραιά, του Ιτζεδίν και της Αλικαρνασσού της Κρήτης, της Κέρκυρας, της Αίγινας, των Πατρών, της Τρίπολης, της Καλαμάτας κ.ά. Στις αρχές του '47 ανοίγει το στρατόπεδο συγκέντρωσης της Μακρονήσου και λίγο μετά η Χίος, το Τρίκερι και η Γυάρος.

Στη διάρκεια της δεκαετίας του '50, με βάση το νόμο περί «κατασκοπίας» που νομιμοποίησε και πάλι τις εκτελέσεις, παρά τη δέσμευση της Ελλάδας στον ΟΗΕ για το σταμάτημά τους, οι συλλήψεις πολιτικών αντιπάλων του καθεστώτος συνεχίζονται μέχρι το 1966, για να ξανανοίξουν σύντομα με τη Χούντα των Συνταγματαρχών το '67 και να υποδεχτούν τους αγωνιστές της αντιδικτατορικής πάλης μέχρι το 1973.

Το Ιτζεδίν από το 1916 μέχρι το 1966

Ενα σημαντικό κομμάτι της Ιστορίας του Ιτζεδίν, συνδέεται με ηρωικές σελίδες της σύγχρονης Ιστορίας της πατρίδας μας - με την Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης και του Δημοκρατικού Στρατού - που αφορούν όχι μόνο το Ν. Χανίων μα τη χώρα μας γενικότερα.

Στοιχεία για τη φυλάκιση πολιτικών κρατουμένων στις φυλακές αυτές υπάρχουν από το 1916, όταν φυλακίστηκε εκεί ο Δημοσθένης Λιγδόπουλοςμε άλλα τέσσερα μέλη της Οργάνωσης της Σοσιαλιστικής Νεολαίας, η οποία αποτέλεσε μια από τις ιδρυτικές Οργανώσεις του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΕΚΕ), αργότερα Κομμουνιστικού. Κατά την περίοδο 1930 - 1931 υπάρχουν οι καταγγελίες των 40 κομμουνιστών πολιτικών κρατούμενων των φυλακών του Ιτζεδίν για τις συνθήκες κράτησης και βασανισμών τους, οι οποίοι φυλακίστηκαν με βάση το νόμο περί «Ιδιώνυμου», που ψήφισε η κυβέρνηση Βενιζέλου το 1929.

Την περίοδο της κατοχής και τα πρώτα χρόνια του εμφυλίου πολέμου, οι φυλακές δε λειτουργούν εξαιτίας της έντονης δραστηριότητας που έχει αναπτύξει στο νομό ο Δημοκρατικός Στρατός. Από το 1941 έως το 1945 οι Γερμανοί χρησιμοποιούν το Ιτζεδίν ως αποθήκη και βάση.

Οι ένδοξες σελίδες

Οι ένδοξες σελίδες του Ιτζεδίν γράφτηκαν κυρίως κατά την περίοδο του Εμφυλίου το 1948, τότε που η ακτίνα δράσης του Δημοκρατικού Στρατού περιορίστηκε.

Τη χρονιά εκείνη μεταφέρθηκαν από το κολαστήριο της Γυάρου οι πρώτοι κομμουνιστές πολιτικοί κρατούμενοι, κυρίως Χανιώτες. Μαζί τους μεταφέρονται και 105 πολιτικοί κρατούμενοι καταδικασμένοι σε θάνατο, δεκάδες φορές ο καθένας, που τους μετήγαγαν στο κάτεργο του Ιτζεδίν για εκτέλεση. Στη συνέχεια, μεταφέρονται κατά ομάδες κρατούμενοι από άλλες φυλακές, ώσπου ο αριθμός τους έφτασε 350 με 400. Εμειναν σε δύο ακτίνες, τη Γ' και τη Δ', με επτά μεγάλους θαλάμους.

Οι φυλακές του Ιτζεδίν ήταν τόπος μαρτυρίου όπως και όλα τα άλλα κάτεργα της χώρας. Στενότητα χώρου διαμονής, σάπια τρόφιμα και συσσίτιο πείνας, στερήσεις επισκεπτηρίου και αλληλογραφίας, ακατάλληλο πόσιμο νερό και περιορισμένης ποσότητας, εκβιασμοί, απειλές, κλείσιμο στα πειθαρχεία, απομόνωση.

Αλλά τι ήταν εκείνο που έκανε τους πολιτικούς κρατούμενους και εξόριστους αγόγγυστα να υπομένουν τα πάντα; Να περνούν με τέτοια καρτερικότητα και θάρρος όλες αυτές τις δοκιμασίες; Να πηγαίνουν για εκτέλεση τραγουδώντας με το κεφάλι ψηλά γεμάτοι περηφάνια;

Να τι απαντά ο Γιώργης Τρικαλινός: «Ηταν τα ιδανικά που υπερασπίζονταν, οι ιδέες στις οποίες πίστευαν και αγωνίζονταν για την πραγμάτωσή τους. Ηταν οι αθάνατες ιδέες του μαρξισμού - λενινισμού και του προλεταριακού διεθνισμού. Η αγάπη προς την πατρίδα και το λαό μας και η απόφασή τους να παλέψουν για την οριστική απελευθέρωση της πατρίδας από την ξένη και ντόπια ακρίδα».

«Στη σκέψη μας πρέπει να κυριαρχεί όχι το ατομικό μας συμφέρον και η προσωπική μας ευκολία αλλά η επαναστατική δουλειά, το συμφέρον του κινήματος, το συμφέρον του λαού». Αυτά τα λόγια, του μεγάλου δασκάλου και οδηγητή, Β. Ι. Λένιν, ήταν βαθιά χαραγμένα στην καρδιά των πολιτικών κρατούμενων. Αυτές οι ιδέες έδιναν περιεχόμενο στη ζωή τους και τους βοηθούσαν, ώστε να γεμίζουν τις ώρες, τις μέρες, τους μήνες, τα χρόνια...

Ο αγώνας μέσα στα κελιά

Ολα τα χρόνια της κράτησής τους αυτοί οι ανυπέρβλητοι άνθρωποι συνέχισαν τον αγώνα μέσα στα κελιά. Απίστευτος ο τρόπος που οργάνωσαν τη ζωή τους και κατάφεραν να καλυτερέψουν τις συνθήκες διαβίωσής τους! Πώς μετέτρεψαν τα κάτεργα σε κρυφά σχολειά, πώς έκαναν τις φυλακές πολιτιστικά και αυτομορφωτικά κέντρα, πώς μεταμόρφωσαν τα μπουντρούμια σε εργαστήρια λαϊκής τέχνης και δημιουργίας!

Η αλληλεγγύη του χανιώτικου λαού

Υπήρχε μια σημαντική διαφορά των φυλακών του Ιτζεδίν από τις άλλες. Δεν υπήρξαν περιπτώσεις βασανιστηρίων και άγριων ξυλοδαρμών ούτε συστηματικά μαζικών εκτελέσεων, εκτός των 5 εκτελέσεων που έγιναν 4 μαζί και μία χωριστά.

Η ιδιαιτερότητα αυτή οφείλεται σε ένα βαθμό στο γενικότερο δημοκρατικό περιβάλλον του νομού και κυρίως στο γεγονός ότι στις φυλακές αυτές κρατούνταν μεγάλος αριθμός Χανιωτών και άλλων Κρητικών πολιτικών κρατούμενων, αρκετοί από τους οποίους κατάγονταν από οικογένειες «φιλελευθέρων». Για το λόγο αυτό στις πιέσεις που ασκούνταν από την πλευρά της κυβέρνησης προς τον διευθυντή των φυλακών για να επιβάλει, όπως και στις άλλες φυλακές, άγριο τρομοκρατικό καθεστώς, εκείνος απαντούσε ότι αδυνατούσε να πράξει τούτο όσον καιρό στο Ιτζεδίν θα κρατούνταν Χανιώτες ως πολιτικοί κρατούμενοι.

Λίγες μέρες αργότερα, η κυβέρνηση αποφασίζει και στέλνει στη διεύθυνση φυλακών την απόφαση του υπ. Δικαιοσύνης για τη μεταγωγή όλων των Κρητικών σε άλλες φυλακές της χώρας. Εκείνοι ετοιμάστηκαν για τη μεταγωγή τους με το πλοίο της γραμμής από τη Σούδα. Βγαίνοντας από το προαύλιο της φυλακής ο κρατούμενος Ιλαρίων Τσουγκαράκης ζήτησε άδεια και τηλεφώνησε στον αδελφό του. Αυτή η κίνηση τα ανέτρεψε όλα. Με τηλεφώνημα ειδοποιήθηκε και κινητοποιήθηκε η ομάδα των συγγενών των πολιτικών κρατούμενων και με έντονα διαβήματά τους στον Γενικό Διοικητή Κρήτης, στους Φιλελευθέρους βουλευτές και άλλους παράγοντες, αναβλήθηκε η εντολή της μεταγωγής.

Η απρόσμενη αυτή επιτυχία της κινητοποίησης των συγγενών των κρατούμενων συνέβαλε στη βελτίωση των γενικότερων συνθηκών κράτησής τους. Σημαντική ήταν η προσφορά τους στο πρόβλημα της διατροφής με τον εμπλουτισμό του εξαιρετικά φτωχού τόσο σε ποιότητα όσο και σε ποσότητα συσσιτίου των κρατουμένων.

Αξιόλογη ήταν η δράση της ομάδας των συγγενών με την άσκηση πίεσης προς τις αρχές για το σταμάτημα των εκτελέσεων, για τον περιορισμό της τρομοκρατίας σε βάρος των κρατουμένων, καθώς και για το ρόλο συνδέσμου που έπαιξαν με τον έξω κόσμο, αφού εκείνοι αποτελούσαν το βασικό δίκτυο πληροφόρησης των κρατουμένων.

Μέλη της ομάδας αυτής συνδέθηκαν αργότερα με τον παράνομο μηχανισμό και συνέβαλαν στην ανασυγκρότηση της Κομματικής Οργάνωσης του ΚΚΕ στο νομό Χανίων.

«Ομάδες Συμβίωσης Πολιτικών Κρατουμένων»

Η ζωή των αγωνιστών στις φυλακές εκφράστηκε οργανωμένα μέσα από τις «Ομάδες Συμβίωσης Πολιτικών Κρατουμένων». Το περιεχόμενο και η κατεύθυνση της οργανωμένης ζωής μέσα από τις Ομάδες Συμβίωσης καθοριζόταν από την πολιτική ιδιότητα των αγωνιστών. Η αντιμετώπιση των αναγκών και των προβλημάτων υποτασσόταν στα συμφέροντα του συνόλου. Η καθολική συμμετοχή, με βάση τους κανόνες ομαδικής συμβίωσης ήταν η δύναμή τους.

Ετσι, αποκλείστηκε η δυνατότητα στον αντίπαλο να εκμεταλλευτεί τις δυσκολίες και να επιβάλει με «σωφρονιστικούς» κανονισμούς και δικά του όργανα, το καθεστώς που ήθελε, ρυθμίζοντας σχέσεις, στάση και συμπεριφορές που επιδίωκε. Αυτό δεν το κατόρθωσε ούτε στις πιο δύσκολες στιγμές.

Οι κρατούμενοι πήραν στα χέρια τους την προστασία της ζωής τους, την υπεράσπιση της ιδιότητάς τους με την ενιαία εκπροσώπηση, τα δικά τους όργανα, τους δικούς τους κανόνες και τρόπο ζωής.

Ετσι, δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις να σπάσει, σε μεγάλο βαθμό, η απομόνωση, να ανοίξουν δρόμοι επικοινωνίας με τους συγγενείς, τις αντιστασιακές οργανώσεις στο εσωτερικό και το εξωτερικό, τους αντιφασίστες, τον προοδευτικό και δημοκρατικό Τύπο.

Μέσα από αυτούς τους δρόμους τροφοδοτήθηκε ο αγώνας ενάντια στο διωγμό γενικότερα, αναδείχτηκε το πρόβλημα των πολιτικών κρατουμένων και έγινε στοιχείο της πολιτικής ζωής, συνδέθηκε με τον αγώνα για δημοκρατικές και ομαλές εξελίξεις, διευκόλυνε να λύνονται προβλήματα νομικής υπεράσπισης, οικονομικής ενίσχυσης και υποστήριξης των αγώνων τους, πήρε διεθνείς διαστάσεις στο πλαίσιο του ΟΗΕ ο αγώνας για τη σωτηρία τους.

Στα πλαίσια της οργανωμένης ζωής διαμορφώνονταν εκείνες οι προϋποθέσεις που στήριζαν τα δικαιώματά τους στη ζωή και καλλιεργούσαν τις αξίες για τις οποίες αγωνίζονταν. Πέρα από αδυναμίες και προσωπικά βιώματα, βασίστηκε στις αρχές της συλλογικότητας, στο ομαδικό πνεύμα, στην αγωνιστική συντροφική ατμόσφαιρα και αλληλεγγύη. Η ασφυκτική περικύκλωση του μαντρότοιχου και του συρματοπλέγματος δεν μπόρεσε να σταματήσει τις δραστηριότητες εκείνες που μεταμόρφωναν τις συνθήκες του κάτεργου σε χώρο όπου η αισιοδοξία, η αυτοπεποίθηση και η πίστη στις δυνάμεις τους ενίσχυε τη θέλησή τους, ατσάλωνε την απόφασή τους να συνεχίσουν τον αγώνα.

Ιδεολογικός εξοπλισμός

Αποφασιστικός κρίκος που συνέδεσε αυτές τις δραστηριότητες και τις ανέβασε ψηλά και ποιοτικά στη ζωή των πολιτικών κρατουμένων ήταν ο ιδεολογικός εξοπλισμός.

Οι μεγάλες απαιτήσεις που έπρεπε να ικανοποιηθούν σ' αυτόν τον τομέα, η έκταση που πήρε, τα μέσα που έπρεπε να εξασφαλιστούν, το δυναμικό που έπρεπε να απασχοληθεί, ο τρόπος που έπρεπε να στηθεί και να λειτουργήσει μέσα στη γενική απαγόρευση κάθε μορφωτικής προσπάθειας, κρύβουν μέσα τους μια δύναμη ακατάβλητη που ξεδιπλώθηκε μεθοδικά και κάλυψε πολύπλευρες ανάγκες, από στοιχειώδεις ως πανεπιστημιακές, από θεωρητικές έως επαγγελματικές, της ιστορίας, της πολιτικής οικονομίας, της φιλοσοφίας.

Οι αγωνιστές δε «σπούδασαν» μόνο τη ζωή στις φυλακές αλλά προνόησαν και για το μέλλον της. Ξένες γλώσσες, σχέδιο, λογιστικά, ζωγραφική, θέατρο, λογοτεχνία, μπήκαν στη ζωή τους όχι σαν «γέμισμα», αλλά σαν ανάγκη να μορφωθούν και να προσφέρουν.

Μέσα στα κάτεργα ένας πολιτιστικός οργανισμός ζωντανεύει, φέρνει κοντά στους αγωνιστές λαϊκές παραδόσεις από όλες τις γωνιές της πατρίδας μας. Μύθοι, ανέκδοτα, μοιρολόγια, χοροί, κρυφά ή φανερά, ανταμώνουνε στις μουσικοφιλολογικές βραδιές με τα τραγούδια τους και τις φορεσιές τους. Εκδηλώσεις πολιτιστικές, επετειακές, μνήμης, με χορωδία, απαγγελίες, θέατρο και αθλητικοί αγώνες.

Σύστημα εκπαίδευσης

Στις φυλακές και εξορίες λειτούργησε ένα άτυπο, αλλά καλά οργανωμένο, σύστημα εκπαίδευσης που στηρίχτηκε στους παρακάτω άξονες:

• Να καταπολεμηθεί ο αναλφαβητισμός ενηλίκων αγωνιστών, να αποκτήσουν όσο γίνεται βαθύτερες επιστημονικές γνώσεις.
• Να κατανοήσουν την ίδια τη μαρξιστική - λενινιστική θεωρία.
• Να αποκτήσουν εφόδια για το βιοπορισμό τους, στον ελεύθερο βίο τους.

Η εκπαιδευτική διαδικασία ήταν ενταγμένη σε μια προσπάθεια οργάνωσης της πολύ σκληρής ζωής μέσα στις φυλακές, που θα βοηθούσε τους κρατούμενους να αναπτύξουν πολύμορφες αντιστάσεις, να διαφυλάξουν την ψυχική και σωματική τους υγεία, να διασκεδάσουν και να ψυχαγωγηθούν.

Η προσπάθεια ήταν να διαμορφωθούν κύκλοι μαθημάτων που να ανταποκρίνονται στα πολλά και διαφορετικά μορφωτικά επίπεδα, στα πολλά και διαφορετικά ενδιαφέροντα, στις πολλές και διαφορετικές ανάγκες απόκτησης δεξιοτήτων.

Τέλος, η προσπάθεια ήταν να συνδυάζονται όλοι οι τομείς των γνώσεων. Ανθρωπιστικών αλλά και φυσικών επιστημών, τεχνογνωσίας, της γλώσσας (και ξένων γλωσσών), των καλών τεχνών και της λογοτεχνίας ακόμα και της φυσικής αγωγής.

Η Μορφωτική Δραστηριότητα την περίοδο 1924 - 1944 (Α' φάση)

«Αγάπα το κελί σου, τρώγε το φαγί σου, διάβαζε πολύ».

Βασική οργανωτική δομή της κάθε κοινότητας πολιτικών κρατουμένων ήταν η «ομάδα συμβίωσης» ή αλλιώς «κολεκτίβα».

Η καθ' όλα συλλογική ζωή και δράση των μελών της αφορούσε το μοίρασμα τόσο των υποχρεώσεων όσο και των απολαβών είτε αυτές ήταν εμβάσματα που στέλνονταν από τις οικογένειες των κρατουμένων, είτε το πενιχρό ημερήσιο επίδομα όσων το κράτος θεωρούσε άπορους.

Η κολεκτίβα εξέλεγε Γραφείο, το κάθε μέλος του οποίου αναλάμβανε έναν τομέα: άλλος τον προγραμματισμό των μαθημάτων, ιδεολογικών και γενικότερων, άλλος τα οικονομικά, άλλος την εκτέλεση των κοινών υπηρεσιών, άλλος την πολιτιστική ψυχαγωγική δημιουργία ή τον Τύπο.

Ιδιαίτερη βαρύτητα έδωσαν οι κολεκτίβες στη μόρφωση και επιμόρφωση των κρατουμένων καθώς επίσης και στην ιδεολογικοπολιτική τους κατάρτιση. «... Και ήταν πραγματικά η κολεκτίβα μας μία αρμονική οικογένεια και μια μικρή και ζωντανή κυψέλη θεωρίας μαζί και πράξης. Μιας καθημερινής και γόνιμης μορφωτικής και ηθικοπολιτικής δραστηριότητας και ανάπτυξης όλων των μελών της και σε όλους τους τομείς» - αναφέρουν πολιτικοί κρατούμενοι της περιόδου.

Εως το 1936, το μορφωτικό επίπεδο των φυλακισμένων και εξορισμένων πολιτικών κρατούμενων ήταν αρκετά υψηλό σε σχέση με το μέσο όρο της ελληνικής επικράτειας. Οι αγράμματοι καταδικασμένοι άγγιζαν το 16%του συνόλου, όταν το ποσοστό των αναλφάβητων για όλη τη χώρα έφτανε το 40,7%.

Την περίοδο αυτή ο χαρακτήρας των μαθημάτων στις εξορίες και τις φυλακές είχε την έννοια της κατάρτισης πάνω στη μαρξιστική φιλοσοφία και τη μαρξιστική προσέγγιση της πρόσφατης νεοελληνικής Ιστορίας. Επίσης, υπήρχε έντονη ανάγκη διαμόρφωσης και στελέχωσης των προπαγανδιστικών μέσων, του Τύπου δηλαδή.

Βέβαια, στους εντελώς αγράμματους τα μαθήματα βασικού εγγραμματισμού αποτελούσαν ευνόητη προϋπόθεση, ώστε να μπορεί να παρακολουθήσει κανείς και τα υπόλοιπα.

Επίσης, τα μαρξιστικά βιβλία ήταν ακόμα ελάχιστα κι έτσι δινόταν βάρος και στην εκμάθηση ξένων γλωσσών, προκειμένου να μεταφραστούν όσο γίνεται περισσότερα.

Βάρος δινόταν ακόμη και σε μαθήματα βασικών νομικών γνώσεων ενόψει των δικών που περίμεναν τον καθένα: «Περιμένουμε τη δίκη και παράλληλα προετοιμαζόμαστε γι' αυτή όπως οι στρατιώτες για τη μάχη: διαβάζουμε και μελετάμε διδάσκοντας και διδασκόμενοι ο ένας από τον άλλο. Μέχρι που γράφουμε, απαγγέλλουμε και προβάρουμε τις απαγγελίες για το δικαστήριο», αναφέρει ο Κώστας Μπίρκας, κρατούμενος στις φυλακές της Λάρισας το 1935.

Τα μαθήματα, σε όλο το διάστημα των φυλακίσεων και των εξοριών ήταν ένα είδος «δικαιώματος υπό αίρεση» που άλλοτε αναγνωριζόταν από φορείς της εξουσίας υπό όρους, αφού υπήρχε λίστα επιτρεπόμενων ή απαγορευμένων βιβλίων και Τύπου, και άλλοτε το καταργούσαν, όπως τα χρόνια της δικτατορίας του Μεταξά.

Επιτακτικό καθήκον

Η μορφωτική και πολιτιστική δραστηριότητα, μετά το 1936 οργανώθηκε πάνω στις βάσεις των κολεκτίβων, αξιοποιώντας τις παρακαταθήκες και τις εμπειρίες τους. Η διαφορά ήταν πως οι ομάδες αυτές αγκάλιαζαν όσους πολιτικούς κρατούμενους επιθυμούσαν να γίνουν μέλη τους και τα μαθήματα εγγραμματισμού και των γενικών γνώσεων αποτελούσαν προτεραιότητα και απαραίτητη συνθήκη πριν περάσει κανείς στην ιδεολογική επιμόρφωση.

Σε κάποιες φυλακές όπως εκείνη της Αίγινας, λειτούργησαν και μυστικές βιβλιοθήκες με υπεύθυνο βιβλιοθηκάριο.

Η μόρφωση για τους πολιτικούς κρατούμενους ξέφευγε από τα συνήθη πλαίσια της δημιουργικής απασχόλησης και ροκανίσματος του χρόνου του εγκλεισμού τους. Για τα μέλη της κολεκτίβας ήταν επιτακτικό καθήκον να μελετούν και να σπουδάζουν, διότι αυτό που τους απασχολούσε ήταν ο ιδεολογικός εξοπλισμός για τη μετέπειτα δράση.

Τα προγράμματα και η ύλη της κάθε κολεκτίβας καταρτίζονταν τώρα από τη Μορφωτική Επιτροπή, ο υπεύθυνος της οποίας είναι μέλος του Γραφείου της κολεκτίβας (7μελές ή 9μελές Γραφείο) και η θέση αυτή είναι ιδιαίτερα βαρύνουσα καθώς η μορφωτική δουλειά τύγχανε ίδιας προτεραιότητας με αυτήν της επιβίωσης.

Κύκλοι διαλέξεων

Με την καταλυτική συμβολή των διανοούμενων πολιτικών εξόριστων λειτούργησαν μέχρι και πλήθος σχολές, θαλαμικές και κεντρικές και διδάχτηκαν πλήθος μαθημάτων πάσης φύσης κι όλων των κατηγοριών και βαθμίδων.

Οι κύκλοι μαθημάτων συμπληρώνονται από ένα ευρύ πρόγραμμα τακτικών, γενικών και ειδικών διαλέξεων γύρω από διάφορα θέματα: πολιτικά, επιστημονικά, καλλιτεχνικά, ηθικής, πολιτισμού, με ομιλητές παλιούς συντρόφους αλλά και νέους μαθητευόμενους.

Κάθε σχολή είχε το δάσκαλό της, τους θαλαμικούς της, τους ομαδάρχες και τους εισηγητές της.

Γινόταν εξέταση σε κάθε μάθημα και βαθμολογία των μαθητών, άμιλλα στο τέλος του έτους, ανάμεσα στις σχολές και τους μαθητές, βράβευση των καλύτερων μαθητών.

Το σύστημα διδασκαλίας και μορφωτικής δουλειάς στηριζόταν στο «σχολείο εργασίας», το οποίο απέβλεπε κυρίως στην ανάπτυξη πρωτοβουλίας και αυτενεργούς συμμετοχής των ίδιων των μαθητών στην όλη διαδικασία της.

Περνώντας τα χρόνια, η προϋπάρχουσα εμπειρία αξιοποιούνταν και η μορφωτική δουλειά οργανωνόταν ολοένα και καλύτερα.

Παράδειγμα η Ακροναυπλία, όπου ο Δημήτρης Γληνός λειτούργησε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες με αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών. Γίνονταν και μαθήματα με επαγγελματική κατεύθυνση όπως τα λογιστικά. Μαθήματα επαγγελματικής φύσης όπως ήταν των κουρέων, των ραφτάδων, μαραγκών - ξυλουργών, βιβλιοδετών κ.ά. Οι γιατροί πολιτικοί κρατούμενοι εκπαίδευαν νοσοκόμους για τις ανάγκες του στρατοπέδου ή της φυλακής.

Η Β' φάση 1945 – 1966

Την περίοδο αυτή, από το '45 και μετά, η μορφωτική δραστηριότητα στις φυλακές και τις εξορίες ήταν σε απόλυτη συνάρτηση με τις εξελίξεις του Εμφυλίου, καθώς και τις μετεμφυλιακές πολιτικές διεργασίες.

Την περίοδο της «λευκής τρομοκρατίας» στις περισσότερες φυλακές υπήρχαν πρωτοβουλίες για μαζική εκπαίδευση και επιμόρφωση. Για τους κρατούμενους, που δεν είχαν βιώσει ακόμα την πίκρα της ήττας, οι φυλακές και οι εξορίες δεν ήταν παρά ακόμα μια δυνατότητα αναμέτρησης με τον πολιτικό αντίπαλο, με τα μόνα όπλα που διέθεταν εκείνη τη στιγμή: τον πολιτισμό και τη μόρφωση.

Σύμφωνα με μαρτυρίες των ίδιων των κρατουμένων, πέρασε λίγο διάστημα ώσπου τα μαθήματα να λάβουν την οργανωμένη δομή κατά μορφωτικό επίπεδο και γνωστικό κύκλο.

Προτεραιότητα για τις Ομάδες Διαφώτισης των κρατουμένων αποτελούσαν τα μαθήματα αλφαβητισμού, στοιχειώδους εγγραμματισμού και γενικής Παιδείας, καθώς το μορφωτικό επίπεδο ήταν πολύ χαμηλό.

Ετσι «στρατεύονταν» ως δάσκαλοι εκείνοι που είχαν τις περισσότερες γνώσεις που με τη σειρά τους προετοίμαζαν την επόμενη φουρνιά «δασκάλων», προκειμένου να αντιμετωπιστεί το τεράστιο πρόβλημα του αναλφαβητισμού.

Στη διάρκεια της δεκαετίας του '50, οι εκπαιδευτικές και πολιτικές δραστηριότητες πέρασαν σε μια νέα φάση: της προετοιμασίας για τη ζωή που τους περιμένει μετά την αποφυλάκιση.

Κοντά στο στόχο για πνευματική και ιδεολογική καλλιέργεια, έμπαινε και ο στόχος της επαγγελματικής αποκατάστασης. Η επαγγελματική κατάρτιση των κρατουμένων αφορούσε και πεδία της βιομηχανικής παραγωγής, βάσει εξειδικευμένων και εκλαϊκευμένων μαθημάτων που γίνονταν από τους έγκλειστους επιστήμονες.

Τα πλέον δημοφιλή μαθήματα ήταν τα λογιστικά και οι ξένες γλώσσες.

Και στις δύο παραπάνω περιόδους η πολιτιστική ζωή των πολιτικών κρατουμένων ήταν πλούσια: θεατρικές παραστάσεις, εκδηλώσεις και γιορτές, ψυχαγωγικές βραδιές, σάτιρα, λογοτεχνικές εσπερίδες.

Ανέβασαν έργα των Ξενόπουλου, Ρώτα, Μπόγρη, κ.ά., καθώς και δικά τους μονόπρακτα και σκετς που τα έγραψαν μέσα στα κελιά τους. Οργάνωσαν χοροδιδασκαλεία, μαντολινάτες, χορωδίες, ωδεία.

Χειρόγραφες εφημερίδες

Στις περισσότερες φυλακές, οι κρατούμενοι εξέδιδαν χειρόγραφες εφημερίδες τοίχου ή και ορισμένες κανονικά τυπωμένες σε εξωτερικά τυπογραφεία, διατηρώντας την παράδοση της εκδοτικής έκρηξης στα χρόνια της Κατοχής. Αυτός ο Τύπος κυκλοφορούσε, άλλοτε με σατιρική μορφή και άλλοτε ως εφημερίδα ενημέρωσης και προβληματισμού ή περιοδικό ποικίλης ύλης.

Μορφωτική - Πολιτιστική δραστηριότητα στο Ιτζεδίν

Για τη μορφωτική δραστηριότητα στις φυλακές αυτές έχουμε στοιχεία από το 1949 και μετά.

Σύμφωνα με αυτά, από το Γραφείο της Ομάδας Πολιτικών Κρατουμένων, δόθηκε προτεραιότητα στα μαθήματα για αγράμματους που ήταν ακόμη πολλοί. Τα μαθήματα τα ανέλαβαν οι δάσκαλοι. Οι πρωτοβουλίες των Επιμορφωτικών Επιτροπών εμπλουτίστηκαν το 1952, όταν έφτασαν οι «έμπειροι» μεταγόμενοι από τη Γυάρο.

Συνεχίστηκαν και τότε τα σχολικά μαθήματα του Δημοτικού και του Γυμνασίου: Αριθμητική, Γραμματική, Γεωγραφία, Ιστορία, Φυσική, Χημεία, ανώτερα μαθηματικά, Γεωμετρία και Κοσμογραφία. Στο επόμενο επίπεδο διδάσκονταν θεωρητικά και ιδεολογικά μαθήματα.

Οταν δεν ήταν δυνατόν να υπάρχουν σημειώσεις, το μάθημα γινόταν από μνήμης.

Σιγά σιγά η μορφωτική δραστηριότητα αποκτούσε άλλη διάσταση, καθώς δεν αφορούσε μόνο την πάλη με το δύσκολο παρόν, αλλά δειλά, πλην αισιόδοξα, «εποφθαλμιούσε» στο μέλλον και στη ζωή που περίμενε όσους επέζησαν. Ετσι, ξεκίνησαν οι σχολές λογιστικής, στις οποίες δίδασκαν φοιτητές ή όσοι τα είχαν μάθει από άλλους σε άλλες φυλακές.

Οι έγκλειστοι γεωπόνοι δίδασκαν σε αγρότες, ανά ομάδες των 8 έως 10 ατόμων, τα μυστικά των καλλιεργειών, του κλαδέματος, του μπολιάσματος, κ.ά., με ταυτόχρονη εξάσκηση στους προαύλιους χώρους που προορίζονταν για τον καλλωπισμό της φυλακής.

Στα μέσα της δεκαετίας του '50, αν και τυπικά υπήρχαν πολλές απαγορεύσεις σχετικά με τη ζωή των κρατουμένων, στην ουσία πολλές από τις δραστηριότητές τους - εορτασμοί, μελέτη - επιτρέπονταν. Κάτω από καθεστώς απόλυτης απαγόρευσης ήταν τα μαρξιστικά βιβλία.

Η σημαντικότερη κατάκτηση ήταν η πρόσβαση στην ξένη βιβλιογραφία και τον Τύπο. Συνέβαινε και το εξής παράδοξο: να επιτρέπονται ξένα περιοδικά και εφημερίδες, άκρως ιδεολογικού - μαρξιστικού περιεχομένου και να απαγορεύεται ο ελληνικός, ευρύτερα δημοκρατικός Τύπος και βιβλία.

Μεταφράσεις μαρξιστικών βιβλίων

Η μελέτη των κλασικών θεμάτων της μαρξιστικής ιδεολογίας γινόταν από ξενόγλωσσα βιβλία, αρκετά από τα οποία μεταφράστηκαν στις φυλακές του Ιτζεδίν. Η ύλη των μαθημάτων εμπλουτιζόταν με μαθήματα Πολιτικής Οικονομίας, Φιλοσοφίας, Ιστορίας του Διεθνούς Εργατικού Κινήματος.

Συνδικαλιστικά μαθήματα γράφονταν από εργατικά στελέχη με επικεφαλής τον Γιώργη Ερυθριάδη, μέλος του ΠΓ του ΚΚΕ, ο οποίος πέθανε στην απομόνωση του Ιτζεδίν το 1963.

Τα αγροτικά μαθήματα ανέλαβαν στελέχη του αγροτικού χώρου, με επικεφαλής τον Κώστα Λουλέ, μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ. Οι διαλέξεις αποτελούσαν τη φυσική συνέχεια των μαθημάτων γενικής παιδείας. Το μορφωτικό επίπεδο είχε ανέβει τόσο στα τέλη της δεκαετίας του '50, ώστε ο καθένας ήταν σε θέση να μελετήσει και να παρουσιάσει κάποιο θέμα.

Η πολιτιστική δραστηριότητα των κρατουμένων του Ιτζεδίν ήταν πλούσια. Εδώ γράφτηκαν μυθιστορήματα, πεζογραφήματα, ανθολογίες ποιητικές.

Δημιουργήθηκαν θεατρικές ομάδες παρουσιάζοντας έργα διεθνούς και ελληνικού ρεπερτορίου: Μολιέρος, Σαίξπηρ, Μπρεχτ, Ψαθάς, Μπόγρης. Θεατρικές παραστάσεις πραγματοποιούνταν κάθε μήνα, ενώ τα σκετς των κρατουμένων περιλαμβάνονταν στο εβδομαδιαίο ψυχαγωγικό πρόγραμμα.

Το 1958 βρέθηκε για λίγο διάστημα στο Ιτζεδίν ο Μ. Γλέζος, βουλευτής της ΕΔΑ. Τότε και για 3 μήνες λειτούργησε Σχολή Δημοσιογραφίας.

πηγή:Ριζοσπάστης Κυριακή 2 Νοέμβρη 2008