Ρήγα Βελεστινλή: «Σχολείον των ντελικάτων εραστών»

Με αφορμή την επέτειο της Επανάστασης του 1821, ο «Ριζοσπάστης» συνεχίζει τη δημοσίευση σειράς άρθρων που επιμελήθηκε το Τμήμα Πολιτισμού της ΚΕ του ΚΚΕ σχετικά με την πνευματική δημιουργία της περιόδου, που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην προετοιμασία της Επανάστασης.

***

«Οι άνθρωποι είναι φυσικά όλοι ισότιμοι» υπογραμμίζει ο Ρήγας Βελεστινλής στο βιβλίο του «Σχολείον των ντελικάτων εραστών», που σηματοδοτεί τα πρώτα βήματα στη διαμόρφωση της επαναστατικής συνείδησης και δράσης του, που σφράγισε με τον μαρτυρικό θάνατό του, στον Πύργο Νεμπόισα του Βελιγραδίου στις 24 Ιούνη 1798.

Αυτά τα πρώτα βήματα του Ρήγα που «εστάθη ο μεγαλύτερος ευεργέτης της φυλής μας. Το μελάνι του θα είναι πολύτιμο ενώπιον του Θεού, όσο το αίμα του άγιο»¹, όπως είπε για εκείνον ο Γέρος του Μωρηά, Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, επιχειρεί να προσεγγίσει το παρόν και τα επόμενα σημειώματα για τον πρωτοπόρο επαναστάτη.

Οι πρώτες σπίθες της αφύπνισης

Ο στοιχειοθέτης στο τυπογραφείο του Ιωσήφ Βαουμάιστερ στη Βιέννη, στο οποίο εργάζονταν και οι αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου, στους οποίους περιήλθε το τυπογραφείο, έριξε μια προσεκτική ματιά στο εξώφυλλο του βιβλίου που προετοίμαζε για το τυπογραφείο: «Σχολείον των ντελικάτων εραστών ήτοι βιβλίον ηθικόν, περιέχον τα περίεργα συμβεβηκότα των ωραιοτέρων γυναικών του Παρισίου, ακμαζασών κατά τον παρόντα αιώνα. Εκ της γαλλικής διαλέκτου νυν πρώτον μεταφρασθέν παρά τω Ρήγα Βελεστινλή, Θετταλού» (στο εξής «Σχολείον»).²

Ο Ρήγας Βελεστινλής είχε φτάσει στη Βιέννη το καλοκαίρι του 1790, συνοδεύοντας, ως «γραμματικός», τον Χριστόδουλο Κιρλιάνο, έναν τοπικό άρχοντα ελληνικής καταγωγής, στον οποίο οι Αυστριακοί επρόκειτο να απονείμουν τον τίτλο του βαρώνου von Langenfeld ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες του στα νικηφόρα αυστριακά στρατεύματα, τα οποία είχαν καταλάβει το Βουκουρέστι, όπου έμεναν ο Κιρλιάνος και ο Ρήγας, το 1789. Ο Κιρλιάνος χρειαζόταν τον Ρήγα λόγω της γλωσσομάθειάς του.³

Από επιστολή του ίδιου του Ρήγα μαθαίνουμε πως στις αποσκευές του είχε έτοιμα τα χειρόγραφα δύο βιβλίων του. Επρόκειτο για το «Σχολείον των ντελικάτων εραστών», το οποίο ήταν σε «τελειωμένη» μορφή, και το «Φυσικής Απάνθισμα», το οποίο ήταν υπό επεξεργασία.

Συνεπώς το «Σχολείον» μπορεί να θεωρηθεί ως το πρώτο βιβλίο του Ρήγα και η σημασία του συνίσταται στο ότι σε αυτό ανιχνεύονται οι πρώτες «σπίθες» της αφύπνισης της επαναστατικής συνείδησης του Ρήγα, που φωτίζουν τον δρόμο τον οποίο θα βαδίσει και θα διαμορφωθεί ως επαναστάτης τα επόμενα χρόνια.

Το «Σχολείον» είναι μια συλλογή έξι ερωτικών διηγημάτων μεταφρασμένων ή και διασκευασμένων, από τα Γαλλικά, συγγραφέας των οποίων, όπως τελικά επιβεβαιώθηκε το 1945 από τον Ι. Α. Θωμόπουλο, ήταν ο Retif de la Bretonne, συγγραφέας του πολύτομου έργου «Les Contemporaines». Αργότερα, το 1964, προσδιορίστηκε από τον Απ. Β. Δασκαλάκη ότι τα διηγήματα που μετέφρασε ο Ρήγας είχαν επιλεγεί από τους τέσσερις πρώτους τόμους του έργου αυτού που είχαν εκδοθεί το 1780.

Αν και οι απόψεις για τον Retif de la Bretonne, (1734-1806) συγκρούονται μεταξύ υπερβολικών επαίνων και εξίσου υπερβολικών απορριπτικών κρίσεων, εντούτοις όλοι αναγνωρίζουν πως αυτός ο μη συμβατικός συγγραφέας ήταν ένας από τους λίγους, ο οποίος στα χρόνια πριν από τη Γαλλική Επανάσταση του 1789 είχε στρέψει την προσοχή του στη ζωή των «κατώτερων τάξεων», κυρίως της αστικής τάξης της εποχής εκείνης, αλλά και των φτωχών. Εξάλλου, αυτός ήταν και ο σκοπός του Retif de la Bretonne, η περιγραφή δηλαδή όχι μόνο των ηθών των «παρακατιανών» αλλά και οι απόψεις του για την αναμόρφωση αυτών των ηθών, όταν συνέθετε τα 261 διηγήματα των 42 τόμων των «Contemporaines».

Το πρώτο, σημαντικό στοιχείο, τόσο της συγγραφής των «Contemporaines», όσο και της μετάφρασης και εν μέρει διασκευής τους από τον Ρήγα είναι εκείνο της δημοσιότητας, που αντανακλά την αντίληψη και τη βούληση των προοδευτικών συγγραφέων της εποχής να συμβάλουν με το έργο τους στο «γενικό καλό» της κοινωνίας. Και ακόμα περισσότερο: Η φιλοσοφική σκέψη έτσι όπως «εμπότιζε» το λογοτεχνικό κείμενο (η γενική μορφή του οποίου διαμορφωνόταν τότε, κάτω από την επίδραση πολλών παραγόντων) έπρεπε να συνιστά όχι μόνο αισθητική απόλαυση αλλά ταυτόχρονα να είναι και «χρήσιμη» για την κοινωνική αναμόρφωση.

Γράφει ο Ρήγας, απευθυνόμενος στους αναγνώστες του «Σχολείου»: «Η άκρα έφεσις όπου έχω εις το να δώσω μίαν αμυδράν ιδέαν των κατά την Ευρώπην ηδονικών αναγνώσεων, αι οποίαι και ευφραίνουσι και τα ήθη τρόπο τινά επανορθούν, με παρεκίνησε να αναλάβω την μετάφρασιν των ιστοριών τούτων, όπου ενταυτώ να ηδύνω και να ωφελήσω τον αναγνώστην μου».⁴

«Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα» στις σελίδες του «Σχολείου»

Στα έξι διηγήματα που μετέφρασε/διασκεύασε ο Ρήγας το κυρίαρχο θέμα είναι ο «διαταξικός» γάμος, όπου κάποια κοινωνική διαφορά χωρίζει τους δύο ερωτευμένους. Οι πιο αδύνατοι κοινωνικά είναι επαρχιώτες νέοι που φθάνουν στο Παρίσι και ερωτεύονται κόρες πλουσίων ευγενών, ή κοπέλες από «κατώτερες» κοινωνικά οικογένειες τις οποίες ερωτεύονται γιοί πλουσίων ευγενών. Απέναντι στα προνόμια των «ανώτερων τάξεων», ο έρωτας κινητοποιεί τα παιδιά του «κατώτερου θεού» και αυτά μορφώνονται και προκόβουν μόνο με τη δουλειά τους, κατακτούν καρδιές και ξεπερνούν κοινωνικές προκαταλήψεις και καταχρήσεις των «ανώτερων» επιστρατεύοντας τον ορθό λόγο, τη λογική.

Από το πρώτο κιόλας διήγημα, ο Ρήγας είναι σαφής: «Ολοι οι άνθρωποι είναι φυσικά ισότιμοι. Πλην... είναι στον κόσμο κάποιες πρόληψες, το παν ήθελεν είναι εις μεγάλην ευτυχίαν, αν ίσως και έλειπαν αυτές από την μέσην και αν άφηναν τον ορθόν λόγον να διοική τα ανθρώπινα».⁵

Τέτοιες «σπίθες» θα συναντήσουμε και στα έξι διηγήματα του «Σχολείου», όπως θα συναντήσουμε και την υπόμνηση της αναγκαιότητας να «ωφεληθεί η πατρίδα», επισήμανση που ο Ρήγας χρησιμοποιεί με ευφυία, καθώς επρόκειτο για ιδιαίτερα επικίνδυνη αναφορά τον καιρό εκείνο και με δεδομένο ότι το βιβλίο απευθυνόταν στον υπόδουλο ελληνισμό, ο οποίος κάθε άλλο παρά ενιαία στάση κρατούσε απέναντι στην οθωμανική αυτοκρατορία και στις ιδέες του Διαφωτισμού.

Το δεύτερο σημαντικό στοιχείο του «Σχολείου» είναι ότι αν «αντικαταστήσουμε» το «Παρίσι» και στη θέση του βάλουμε το «Φανάρι», γίνεται ακόμα πιο σαφές ποια κοινωνική κατάσταση στηλιτεύει από τα πρώτα του κιόλας βήματα ο Ρήγας: «Η αληθινή ευγένεια είναι φυτευμένη εις το υποκείμενον του ανθρώπου και όχι εις τους ματαίους τίτλους των προπατόρων (καθώς μεγαλαυχούν μερικοί και υπεραίρονται, ωσάν να εκατέβηκαν από τα σύννεφα με το ζιμπίλι, και, αν τους παρατηρήσει κανείς τους ευρίσκει ή τρελλούς ή μωρούς».⁶

Πρέπει, επιπλέον, να σημειώσουμε ότι εκείνα τα χρόνια (και όχι μόνο), ο γάμος αποτελούσε «όχημα» κοινωνικής ανόδου τόσο στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες όσο και στο Φανάρι, το περιβάλλον του οποίου ο Ρήγας γνώριζε πάρα πολύ καλά.

Τίτλος, γλώσσα και τραγούδια στο «Σχολείον»

Ο τίτλος του βιβλίου αξιοποιεί τον συνηθισμένο εκείνη την εποχή όρο «Σχολείον», ενώ αξιοσημείωτη είναι και η υπόθεση της Ελένης Τσαντσάνογλου ότι ο Ρήγας δανείστηκε τον όρο «Σχολείον» από την κωμική όπερα του Β. Α. Μότσαρτ (σε λιμπρέτο του D. De La Ponte), «Ετσι κάνουν όλες», ήτοι, το «Σχολείον των εραστών» (Cosi fan tutte, ossia, La scuola degli amanti), οι πέντε τελευταίες παραστάσεις της οποίας ανέβηκαν στο Αυτοκρατορικό Βασιλικό Εθνικό Θέατρο της Αυλής, ακριβώς την περίοδο που βρισκόταν στη Βιέννη ο Ρήγας, από τον Ιούνη έως τον Αύγουστο του 1790.⁷

Την έννοια του «ντελικάτου εραστή» τη συναντούμε μέσα στο κείμενο. Πρόκειται για τον άνθρωπο που ο έρωτας τον κάνει διαφορετικό από «εκείνους τους χυδαίους, εκείνους τους πέτρινους ανθρώπους, εκείνους τους αμαθείς, οίτινες είναι περιττόν βάρος επάνω εις την γην και δεν ηξεύρουν να κάμουν άλλο, παρά σαν ζώα να πολλαπλασιάζωνται».⁸

Η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Ρήγας είναι η απλούστερη μορφή της γραπτής γλώσσας των λογίων του καιρού του και η επισήμανσή του στο επόμενο βιβλίο του «Φυσικής Απάνθισμα» (και αυτό του 1790) είναι σημαντικό στοιχείο της κοινωνικής διαπάλης, προκειμένου να διαδοθούν η ανάγνωση και η γραφή: «Η αιτία όπου μετεχειρίσθην απλούν ύφος, ήτον διά να μην προξενήσω με την γριφότητα του ελληνισμού (=αρχαϊσμού) εις τους άλλους, εκείνο όπου ο ίδιος έπαθα σπουδάζοντας».⁹

Ακόμα, ο Ρήγας πρόσθεσε 13 ερωτικά στιχουργήματα στα έξι πεζά κείμενα του «Σχολείου», στα οποία αξιοποιεί και την παλαιότερη λαϊκή προφορική παράδοση, ενώ, θα προσθέταμε, πως όσοι ενδιαφέρονται για την ανάπτυξη του λαϊκού τραγουδιού θα εξάγουν πολύτιμα συμπεράσματα για την πορεία του μέσα στον χρόνο.

Επίσης, ευρύτατα χρησιμοποιεί τη μορφή του διαλόγου, γεγονός που προσδίδει θεατρικότητα στα διηγήματα, ενώ ήταν και διαδεδομένη μορφή γραφής την εποχή εκείνη.¹⁰

Φλεγόμενοι νέοι

Οι «ντελικάτοι εραστές» του πρώτου βιβλίου του Ρήγα, όλοι νέοι, ακονίζοντας φλεγόμενοι από έρωτα το ξίφος του ορθού λόγου, της ισότητας και της ελευθερίας πάλευαν με το αίμα της καρδιάς τους ενάντια στην κοινωνική και πολιτική αντίδραση της εποχής τους, ενάντια στις κοινωνικές προκαταλήψεις και τις δεισιδαιμονίες. Σε αυτό το αίμα βούτηξε την πένα του και ο Ρήγας και με το ίδιο μελάνι έγραψε τη δική του πορεία από το πρώτο έως το τελευταίο του έργο. Και η αξία του «Σχολείου» του είναι ότι υπενθυμίζει, πως κάθε φορά «από τη σπίθα ανάβει η φλόγα».

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

1. Διήγησις συμβάντων της Ελληνικής φυλής από τα 1770 έως τα 1836. Υπαγόρευσε Θεόδωρος Κωνσταντίνου Κολοκοτρώνης.

2. «Ρήγας: Σχολείον των ντελικάτων εραστών», Εισαγωγή Π. Σ. Πίστας - εκδ. «Εστία: Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη» και «Βουλή των Ελλήνων: Ρήγα Βελεστινλή Απαντα τα σωζόμενα», Πρώτος Τόμος, Εισαγωγή, Επιμέλεια, Σχόλια Π. Σ. Πίστας, Γενική Επιμέλεια, Πασχάλης Κιτρομηλίδης, τα οποία αποτελούν και τη βασική βιβλιογραφία του παρόντος άρθρου.

3. Αργότερα, ο Κιρλιάνος και ο Ρήγας ήλθαν σε σύγκρουση με αφορμή οικονομικά ζητήματα. Από τη σχετική ιδιωτική αλληλογραφία με τις αλληλοκαταγγελίες αναδεικνύεται, ωστόσο, η σύγκρουση της φεουδαρχικής αντίδρασης με την πρόοδο που εκπροσωπούσε τότε η ανερχόμενη αστική τάξη. Βλ: Γ. Λάιος: «Ο Βαρώνος Λάνγκεφελντ και ο Ρήγας Βελεστινλής» - «Επιθεώρηση Τέχνης», τχ. 6/ 1955.

4. «Ρήγας: Σχολείον των ντελικάτων εραστών», Εισαγωγή Π. Σ. Πίστας - εκδ. «Εστία: Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη».

5. «Ρήγας: Σχολείον των ντελικάτων εραστών» εκδ. «Εστία», «Ο νέος εξωμερίτης».

6. «Ρήγας: Σχολείον των ντελικάτων εραστών» εκδ. «Εστία», «Ο ερωτικός θάνατος».

7. «Βουλή των Ελλήνων: Ρήγα Βελεστινλή Απαντα τα σωζόμενα», Πρώτος Τόμος, Εισαγωγή.

8. «Ρήγας: Σχολείον των ντελικάτων εραστών» εκδ. «Εστία», «Το πρώτον αμόρι».

9. «Ρήγας: Σχολείον των ντελικάτων εραστών» εκδ. «Εστία», «Το νεανικό έργο ενός εθνομάρτυρα».

10. «Η παλαιότερη πεζογραφία μας» -τ. Α' -Εισαγωγή: Παν. Μουλλάς - εκδ. «Σοκόλη».

Του
Γιώργου ΜΗΛΙΩΝΗ*
*Ο Γ. Μηλιώνης είναι μέλος του Τμήματος Πολιτισμού της ΚΕ του ΚΚΕ