Τανζιμάτ

ΤΑΝΖΙΜΑΤ 1839- 1876. Στις 18 Φεβρουαρίου του 1856 εκδόθηκε το Χάτι Χουμαγιούν.

Το Τανζιμάτ, (Τανζιμάτ = αναδιοργάνωση, μεταρρύθμιση), ήταν μια σειρά από μεταρρυθμίσεις που αποφάσισε να κάνει η Πύλη το 1839, μετά από αυστηρές συστάσεις και υποδείξεις των μεγάλων δυνάμεων. (Των Άγγλων, των Γάλλων και των Ρώσων). Οι στόχοι των μεταρρυθμίσεων που υπέδειξαν οι τρεις μεγάλες δυνάμεις αφορούσαν τη βελτίωση της διοίκησης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, τη βελτίωση των οικονομικών της και τη βελτίωση των σχέσεων του κράτους με τους υπηκόους του.

Το ενδιαφέρον των Άγγλων, των Γάλλων και των Ρώσων για την αναδιοργάνωση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, το υποτιθέμενο τέλος πάντων ενδιαφέρον, γιατί για την τύχη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας κανένα ενδιαφέρον δεν υπήρχε, προέκυψε ύστερα από μια σειρά γεγονότων.

Συγκεκριμένα όταν το 1831 η Οθωμανική αυτοκρατορία βρέθηκε σε εμπόλεμη κατάσταση με τα Αιγυπτιακά στρατεύματα του Ιμπραήμ (τότε τα πράγματα είχαν αλλάξει και ο Ιμπραήμ πολεμούσε εναντίον της Οθωμανικής αυτοκρατορίας), ο οποίος είχε εισβάλλει στα εδάφη της και είχε προωθηθεί μέχρι το Ικόνιο (κεντρική Τουρκία), και την Κιουτάχεια (Β.Δ. Τουρκία), ο σουλτάνος για να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο ζήτησε την βοήθεια της Ρωσίας η οποία του δόθηκε και ο Τουρκοαιγυπτιακός πόλεμος, που είχε ξεκινήσει με πρωτοβουλία του Χεδίβη (Αντιβασιλιά), Μωχάμεντ Άλη της Αιγύπτου σταμάτησε. Επιδίωξη της Ρωσίας ήταν τότε, όπως και τόσες άλλες φορές, η κάθοδός της στην Μεσόγειο Θάλασσα γι’ αυτό και η βοήθεια δόθηκε αμέσως. Η αρωγή που πρόσφεραν οι Ρώσοι στον σουλτάνο είχε ως αντάλλαγμα την υπογραφή ευνοϊκής γι’ αυτούς συνθήκης, που υπογράφηκε το 1833, της Συνθήκης «Χουνκιάρ Ισκελεσί»,* όπως ονομάστηκε, σύμφωνα με την οποία η Μαύρη Θάλασσα γινόταν κλειστή και ασφαλής θάλασσα για τους Ρώσους και αναγνωριζόταν έμμεσα και το δικαίωμα εξόδου των πολεμικών τους πλοίων στη Μεσόγειο θάλασσα. Το γεγονός αυτό, όπως ήταν φυσικό, ανησύχησε σοβαρά τους Άγγλους και τους Γάλλους οι οποίοι, μετά από ένα δεύτερο πολεμικό γύρο μεταξύ του Μωχάμεντ Άλη και του σουλτάνου ανέτρεψαν την Ρωσοτουρκική συνθήκη του Χουνκιάρ Ισκελεσί του 1833, με άλλη και συγκεκριμένα με την «Συνθήκη των Στενών» (εννοείται των Δαρδανελίων) το 1841, συνθήκη που τερμάτιζε την προνομιακή θέση της Ρωσίας στα στενά. (Η Σύμβαση των στενών, μια σύμβαση αντίθετη και ανατρεπτική στην ουσία της σύμβασης του Χουνκιάρ Ισκελεσί, προέβλεπε την απαγόρευση διέλευσης πολεμικών πλοίων σε καιρό ειρήνης από τα στενά των Δαρδανελίων και τα στενά του Βοσπόρου σε όλα τα κράτη. Η σύμβαση εγγυόταν επίσης την ακεραιότητα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, κάτι που ικανοποιούσε και τους Γάλλους και τους Άγγλους).

(*Το Χουνκιάρ Ισκελεσί είναι μια αποβάθρα στην Ασιατική πλευρά του Βοσπόρου).

Το θέμα των μεταρρυθμίσεων του Τανζιμάτ είχε και δεύτερο όμως σκέλος. Η Ρωσία, το 1850, επαναπροώθησε την επιθυμία της για τον έλεγχο της ανατολικής Μεσογείου και έκανε δεύτερη παρέμβαση προς την Οθωμανική αυτοκρατορία με πρόσχημα τη φορά αυτή την προστασία των «Αγίων Τόπων», τους οποίους όμως παράλληλα θέλησαν να τους προστατέψουν και οι Γάλλοι, οι οποίοι τότε σκέφτονταν την διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ και ο έλεγχος της περιοχής ήταν αναγκαία προϋπόθεση για την πραγμάτωση και την προστασία του έργου. Πρόκειται για τον Κριμαϊκό πόλεμο στη συνέχεια, στον οποίο οι Αγγλογάλλοι νίκησαν την Ρωσία. Το 1854 αποφασίστηκε η διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ με πρόταση των Γάλλων προς τον Σαΐντ Πασά αντιβασιλέα της Αιγύπτου ο οποίος και την αποδέχθηκε.

Στην ουσία τα πράγματα είχαν ως εξής: Το Τανζιμάτ θα διευκόλυνε τις επενδύσεις των δυτικοευρωπαίων στην επικράτεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και κυρίως τον οικονομικό έλεγχο της περιοχής της ανατολικής Μεσογείου που με την διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ θα αποκτούσε τεράστια οικονομική και γεωστρατηγική σημασία. Το Τανζιμάτ που εφαρμόστηκε στην Οθωμανική αυτοκρατορία αξίζει να θεωρηθεί ως το ευαγγέλιο για την άσκηση επικυριαρχίας.

Στις μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ έδωσε τότε βάση και μια μερίδα αφελών Οθωμανών μεταρρυθμιστών, αν μπορούμε να τους ονομάσουμε έτσι, ελπίζοντας ότι και χωρίς οι όροι και οι δομές της παλιάς κοινωνίας ν’ αλλάξουν, θα ήταν δυνατόν να ορθοποδήσει η Οθωμανική αυτοκρατορία και να βγει απ’ το οικονομικό της αδιέξοδο, με την βοήθεια μάλιστα των Αγγλογάλλων, γιατί οι Ρώσοι από τον μέχρι τότε τρόπο λειτουργίας της οικονομία τους στόχευαν μόνο σε εδαφικές κατακτήσεις. Δεν έγινε φυσικά κάτι τέτοιο γιατί η Οθωμανική αυτοκρατορία, με απούσα τότε την αστική τάξη και με παρόντες τους Αγγλογάλλους δεν ήταν δυνατόν να εκσυγχρονιστεί και να σωθεί. Βρισκότανε τότε σε ένα προαστικό οικονομικό στάδιο και ήταν εντελώς αδιανόητο ότι θα μπορούσε να βγει απ’ αυτό, με μεταρρυθμίσεις του τύπου που πρότειναν οι Αγγλογάλλοι. Τις μεταρρυθμίσεις αυτές εξ’ άλλου τις ανέκοψε ο σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίτ ο Β΄, (έζησε=1842–1918, περίοδος=1876-1909), καθιερώνοντας ένα καθεστώς αυταρχισμού και υπαγωγής όλων των πολιτικών πρωτοβουλιών στον σουλτανικό θεσμό. Αργότερα, στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, οι Νέοι Οθωμανοί και στη συνέχεια οι Νεότουρκοι προώθησαν την ιδέα αυτή των μεταρρυθμίσεων, αλλά αυτές έφεραν αποτέλεσμα τον επόμενο αιώνα με την επανάσταση των Νεότουρκων, της αστικής δηλαδή τάξης της Τουρκίας υπό τον Μουσταφά Κεμάλ.

Το Τανζιμάτ ήταν μια εκ των άνω δήθεν μεταρρύθμιση, κατευθυνόμενη από τα συμφέροντα των Άγγλων και των Γάλλων, που στηρίχθηκε βέβαια και από εσωτερικά συμφέροντα ορισμένων ηγετικών ομάδων τα οποία συνδέονταν με την εισαγόμενη μεταρρύθμιση, οι οποίοι έλεγαν στους υπόλοιπους ότι η έλλειψη επαφής με τις άλλες χώρες δεν μπορούσε να συνεχισθεί και ότι η χώρα έπρεπε να δεχθεί ξένες επιρροές και να προσαρμόσει τους θεσμούς της στα Ευρωπαϊκά αστικά πρότυπα κ.λπ.. Το αποτέλεσμα ήταν η διείσδυση του ξένου βιομηχανικού και εμπορικού κεφαλαίου στην Οθωμανική αυτοκρατορία, που αφού κατέστρεψε τις παραδοσιακές οικονομικές δομές και ανέτρεψε και τους παραδοσιακούς τρόπους ζωής οι μεταρρυθμίσεις έλαβαν τέλος.

Η μεταρρυθμιστική προσπάθεια στο πλαίσιο του Τανζιμάτ άρχισε το 1839 με την έκδοση του διατάγματος Γκιουλχανέ χάτι Σερίφ, διάταγμα του Ροδώνα** αλλιώς, και συνεχίστηκε με την έκδοση του Χάτι Χουμαγιούν το 1856, που εκδόθηκε μετά από το τέλος του Κριμαϊκού πολέμου. Η μεταρρυθμισμένη Οθωμανική αυτοκρατορία τον Οκτώβριο του 1875 χρεοκόπησε.

(**Γκιουλχανέ στα Τουρκικά σημαίνει σπίτι των Λουλουδιών, Ροδώνας. Το Πάρκο Γκιουλχανέ ήταν ο κήπος του ιστορικού παλατιού Τοπκαπί της Οθωμανικής δυναστείας).

Στο πλαίσιο πάντως αυτής της μακράς «μεταρρυθμιστικής διαδικασίας» οι Έλληνες έμποροι, χάριν της βελτίωσης των σχέσεων κράτους-πολίτη, κυρίως οι κάτοικοι της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, προόδευσαν σημαντικά οικονομικά. Σε συνεργασία με τους Ευρωπαίους επενδυτές που προώθησαν εκεί τα δικά τους συμφέροντα κατόρθωσαν να ελέγξουν ένα σημαντικό μερίδιο του εμπορίου και ειδικά προς το τέλος του αιώνα με τους Γερμανούς. (Όταν βέβαια οι Γερμανοί εμπέδωσαν τα δικά τους συμφέροντα φρόντισαν, με φυσικούς αυτουργούς τους Τούρκους, να εκδιώξουν τους πιθανούς οικονομικούς τους ανταγωνιστές, το Ελληνικό δηλαδή στοιχείο και το Αρμενικό, με συστηματικές διώξεις, αλλά αυτά έλαβαν χώρα τον επόμενο 20ο αιώνα. Παράλληλα βέβαια πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι ο Κεμάλ μετά από το τέλος του πρώτου παγκοσμίου πολέμου έκανε αστική επανάσταση στην Οθωμανική αυτοκρατορία με αποτέλεσμα η εθνοκάθαρση, σύμφωνα με την άποψη των ηγετών της, να προκύψει ως εθνική ανάγκη).

Νίκος Γεωργουσόπουλος