Σπύρος Μελετζής

Σαν σήμερα 13 Νοέμβρη του 2003 πέθανε ο Σπύρος Μελετζής. Ο Πρωτομάστορας και ποιητής της τέχνης της φωτογραφίας, όπως τον αποκάλεσαν. Ο άνθρωπος που με το φακό του αποθανάτισε το πέρασμα του φασισμού και τον αγώνα του λαού για μια νέα Ελλάδα

Γεννημένος στην Ιμβρο το 1906, έφυγε σε ηλικία 17 ετών για την Αλεξανδρούπολη, όπου θα βρεθεί στο φωτογραφείο του Παναγιώτου και θα έχει την πρώτη επαφή με το φακό και το πρώτο αντάμωμα με τη φωτογραφία. Κάνοντας ένα μικρό σταθμό στη Θεσσαλονίκη, έφτασε, το 1927, στην Αθήνα, όπου και δούλεψε για οκτώ χρόνια στο φωτογραφείο του Γ. Μπούκα.
Η πρώτη του μεγάλη φωτογραφική δουλιά αναφέρεται στη φύση της Ηπείρου. Από την περιοδεία του στην Ηπειρο, που κράτησε 22 μήνες, ο Σπ. Μελετζής συγκέντρωσε ένα πολύτιμο υλικό, το οποίο, επιστρέφοντας στην Αθήνα, το παρουσίασε το 1939 στην πρώτη έκθεσή του στον «Παρνασσό». Ενα δεύτερο φωτογραφικό ταξίδι, κι αυτό προπολεμικό, έγινε στην Κεφαλονιά.

«Η φωτογραφία στάθηκε για μένα το μεγάλο σχολειό της ζωής μου. Χωρίς τη βοήθεια και τη συμπαράστασή της, μπορεί η ζωή μου να περνούσε ολόκληρη χωρίς κανένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον». Μ' αυτά τα λόγια, ο Σπύρος Μελετζής, ο πρωτομάστορας και ποιητής της τέχνης της φωτογραφίας, ο φωτογράφος της Εθνικής Αντίστασης, ο έφηβος των εννέα και πλέον δεκαετιών, συνόψιζε τη σχέση του με τη μεγάλη του αγάπη, τη φωτογραφία. Η φωτογραφική του μηχανή σίγησε μαζί με την καρδιά του το απόγευμα της περασμένης Πέμπτης. Ο Σπ. Μελετζής πέρασε στην αθανασία στα 97 του χρόνια.

Ενα καλαντάρι «με τις απανωτές δυστυχίες μας και τις λιγοστές χαρές μας» είναι το έργο του. Ενα έργο τεράστιο, «μουσείο της εργατιάς, της αγροτιάς, των αγώνων του λαού, όλης της Ελλάδας», όπως το χαρακτήρισε ο Ν. Καραντηνός. Ο Σπ. Μελετζής απαθανάτισε με το βλέμμα της ψυχής την Ελλάδα και το λαό της. Κατέγραψε με το φακό του τα όνειρα, τις ελπίδες, τους αγώνες, τους καημούς και τις προσδοκίες των Ρωμιών, διασώζοντας μέχρι τις μέρες μας, σε άσπρο και μαύρο, μια Ελλάδα με πολλά χρώματα.

Εκεί που χτιζόταν η Νέα Ελλάδα

Ομως, τα έργα που θα τον αναδείξουν και θα τον καθιερώσουν ως έναν από τους σπουδαιότερους φωτογράφους μας, είναι οι στιγμές που αποτυπώνει με το φακό του την περίοδο της Κατοχής και της Αντίστασης. Η γερμανική σημαία που κυματίζει στην Ακρόπολη, οι άνθρωποι που πεθαίνουν στους δρόμους της Αθήνας, οι ΕΑΜίτες αντάρτες που αγωνίζονται στα βουνά της Ελλάδας, η Απελευθέρωση, είναι μερικά από τα θέματα των φωτογραφιών του, οι οποίες διακρίνονται όχι μόνο για την ιστορική σημασία τους, αλλά και για την υψηλή αισθητική τους.

Στις αρχές του 1942, ο Σπ. Μελετζής πάει στον Ολυμπο, στο χωριό Καρυές και φωτογραφίζει αντάρτικες ομάδες, καθώς και λοχαγούς του ΕΛΑΣ. Τον Αύγουστο και το Σεπτέμβριο του 1942, ταξιδεύει στην Πελοπόννησο με αποστολή, που του είχε αναθέσει η οργάνωση του ΕΑΜ της Αθήνας, να φέρει τρόφιμα στην πρωτεύουσα. Από τις φωτογραφίες του ταξιδιού, ήταν και εκείνη της Αννέτας, της πρώτης αντάρτισσας που είχε βγει στα βουνά της περιοχής. Το Φλεβάρη του '44, το ΠΓ του ΚΚΕ τού στέλνει το μήνυμα: «Σπύρο, έλα στο βουνό, εκεί που χτίζεται η Νέα Ελλάδα». Το «σαΐνι», όπως ήταν το παρατσούκλι του, παίρνει τη μηχανή του, 332 φιλμ και ανεβαίνει στη Βίνιανη, όπου και στήνει το εργαστήριό του. Εκεί απαθανάτισε το έπος της Εθνικής Αντίστασης και έκανε πραγματικότητα το όνειρό του, να φωτογραφίσει τον Αρη.

Η απελευθέρωση της Αθήνας στις 12 Οκτωβρίου του 1944, θα βρει τον Σπ. Μελετζή στα βουνά της Ρούμελης. Το 1996, σε εκδήλωση προς τιμήν του στη Ρεντίνα Καρδίτσας, θυμόταν: «Συνάντησα μια Ρουμελιώτισσα γερόντισσα, που κουβαλούσε εφόδια για τους αντάρτες. Οταν τη ρώτησα, πώς μπορεί να είναι ζαλωμένη με ένα τόσο βαρύ φορτίο, πήρα μιαν απάντηση: "Αγώνας είναι αυτός συναγωνιστή, άμα κερδίσουμε, τα κερδίζουμε όλα. Αμα τα χάσουμε, τα χάνουμε όλα". Τότε είδα αυτήν τη γερόντισσα, σα γίγαντα μπροστά μου και άρχισα να σκέφτομαι ότι οι φωτογραφίες που έπρεπε να τραβήξω, έπρεπε να έχουν την αγωνία, την πίστη, την ελπίδα και τη λεβεντιά αυτού του λαού».

Το Νοέμβρη του 1944, έγινε στην Αθήνα έκθεση αφιερωμένη στο έργο του. Η έκθεση στήθηκε σε χρόνο ρεκόρ, δίνοντας φωτογραφικά τη μεγάλη σελίδα του Βουνού. «Οσοι την είδαν - είπε τότε ο Νίκος Καραντηνός - έτριβαν τα μάτια τους, γνωρίζοντας μια Ελλάδα της Αντίστασης με το φωτογραφικό μάτι του Σπύρου Μελετζή. Ολο αυτό το υλικό το υπερασπίστηκε, το έκρυψε στα φυλλοκάρδια του και μας το παρέδωσε ως παρακαταθήκη για κληρονομιά». Η έκθεση κράτησε μόνον 9 ημέρες, γιατί ακολούθησαν τα Δεκεμβριανά. Ο φωτογράφος, που κατά τη διάρκεια της Μάχης της Αθήνας θα προσπαθήσει να φωτογραφίσει, θα συλληφθεί με τη φωτογραφική μηχανή του και θα βρεθεί αιχμάλωτος στην Ελ - Ντάμπα της Αιγύπτου. Τον Ιούλη του 1945, ο Σπύρος Μελετζής έθαψε στον τοίχο της κουζίνας του σπιτιού του και στο ταβάνι 2.200 περίπου φιλμ από την Αντίσταση και τα Δεκεμβριανά. Τριάντα χρόνια αργότερα, με μεγάλη αγωνία για το τι είχε απομείνει, ξανάβγαλε στο φως όλον αυτόν το θησαυρό ανέπαφο και τον παρέδωσε στη Νεοελληνική Ιστορία.

Σε νέους ορίζοντες

Ο φακός του Σπ. Μελετζή από το 1950 κι έπειτα κινείται σε νέους ορίζοντας. Φωτογραφίζει τη φύση και τα μνημεία της Ελλάδας. Παράλληλα, παρουσιάζει τη δουλιά του σε όλο τον κόσμο και δέχεται πολλές τιμητικές διακρίσεις και βραβεία. Τη δεκαετία του 1950 - 1960, συνεργάζεται με την Ελένη Παπαδάκη και μαζί αρχίζουν να φωτογραφίζουν τα ελληνικά μουσεία, εκδίδοντας πολυτελείς οδηγούς. Το 1993, το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Βιέννης τού οργανώνει μεγάλη έκθεση με θέμα την Ελλάδα. Ενα χρόνο πριν, η διεύθυνση της Εθνικής Πινακοθήκης αρνήθηκε να του παραχωρήσει την αίθουσά της για να εκθέσει τα έργα του. Το Γενάρη του 1994, η Πανελλήνια Ομοσπονδία Φωτογράφων ανακήρυξε τον Σπύρο Μελετζή επίτιμο πρόεδρό της, σε μια εκδήλωση που συνδιοργάνωσε με την Ενωση Καλλιτεχνών Φωτογράφων, ενώ το 1995 τού απονεμήθηκε ο «Σταυρός του Φοίνικα».

Αξίζει να σημειωθεί, όμως, η άρνηση της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ, το 2000, να χορηγήσει σύνταξη στον φωτογράφο της Εθνικής Αντίστασης, σημειώνοντας ότι αυτό θα παραβίαζε «βασική συνταξιοδοτική αρχή της νομοθεσίας μας... Σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία, σύνταξη από το Δημόσιο δικαιούνται όσοι έχουν αναλώσει τη ζωή τους στη δημόσια υπηρεσία, όσοι έχουν πάθει κάποια αναπηρία σε πόλεμο ή στην Εθνική Αντίσταση, καθώς και οι οικογένειές τους... Επομένως, το αίτημα για παροχή σύνταξης σε φωτογράφο της Εθνικής Αντίστασης δεν είναι δυνατό να ικανοποιηθεί...». (Αρ. Πρωτ. 130656/1137/0092 5 Ιανουαρίου 2000).

Το 1986, σε εκδήλωση που διοργάνωσε το ΚΚΕ προς τιμήν του, ο Σπ. Μελετζής είχε πει για τη δουλιά του, την περίοδο της Εθνικής Αντίστασης: «Αν μπόρεσα να ανταποκριθώ σ' αυτό που μου ανέθεσε το Κόμμα, δεν ξέρω. Ισως, ναι. Ισως, όχι. Η εποχή ήταν δύσκολη. Δεν υπήρχαν τα μέσα.

Υπήρχε όμως πολύς ενθουσιασμός. Μεγάλη πίστη και αγάπη στα ιδανικά του αγώνα. Κρατώ και σήμερα αυτήν την πίστη και αυτήν την αγάπη». Ετσι παρέμεινε πάντα ο Σπύρος Μελετζής. Πάντα με ενθουσιασμό και πάντα γοργοπόδαρος σα νέος. Το έργο του αποτελεί ιστορική παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές. Το μοναδικό αυτό υλικό θα μείνει παντοτινή κληρονομιά του λαού μας.