Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Ναυτικό (ΕΛΑΝ)

Το ελληνικό αντάρτικο κίνημα στη θάλασσα άρχισε να οργανώνεται μεθοδικά από τον Σεπτέμβριο του 1943.

 Πριν την ίδρυση του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Ναυτικού, οι αντιστασιακές ενέργειες στη θάλασσα εκδηλωνόταν με ενέργειες ιδιωτικών πλοιαρίων που μετέφεραν τρόφιμα και στελέχη ή τμήματα του ΕΛΑΣ.

Οι κινήσεις αυτές όμως σταμάτησαν εξαιτίας των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων των κατακτητών τον Μάιο του 1943.

Τότε ο ΕΛΑΣ για να αποφύγει τις επιχειρήσεις αυτές συνέπτυξε τις δυνάμεις του στα βουνά. Με τη λήξη των επιχειρήσεων την περίοδο καλοκαιριού – φθινοπώρου του ίδιου έτους, ο ΕΛΑΣ επανήλθε στις θέσεις του για να ξαναρχίσει η λειτουργία του ναυτικού του.

Το ΕΛΑΝ, εμφανίστηκε αρχικά σε μέρη όπου η μορφολογία των ακτών επέτρεπε την κίνηση μικρών και ευέλικτων σκαφών και την απόκρυψή τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι βάσεις αυτές δημιουργήθηκαν σε σημεία που είχαν χρησιμοποιηθεί ή χρησιμοποιούνταν την ίδια εποχή από λαθρέμπορους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα όταν το 1943, ο ΕΛΑΣ, στη περιοχή του Γυβαριού στο Θερμαϊκό κόλπο διαλύει βάση λαθρεμπόρων που λειτουργούσε σε συνεργασία με την Χωροφυλακή.

Από του Γερμανούς επιχειρήθηκαν εκκαθαρίσεις σε τοπικό επίπεδο εναντίον του ΕΛΑΝ αλλά τελικά δεν κατόρθωσαν να περιορίσουν την δυναμική του. Οι πιο σημαντικές από αυτές ήταν μέρος των γενικών επιχειρήσεων των Γερμανών στις περιοχές της ελεύθερης Ελλάδος τον Οκτώβριο του 1943.

Την άνοιξη του 1944, το ΕΛΑΝ αποτελούσε υπολογίσιμη δύναμη που μπορούσε να ολοκληρώσει αποστολές όπως η αιχμαλωσία σκαφών και οι αιφνιδιαστικές επιθέσεις. Ακόμα αναλάμβανε μεταφορών τμημάτων του ΕΛΑΣ πολεμοφοδίων, τροφίμων, εμπορευμάτων και συμμετείχε σε επιχειρήσεις του ΕΛΑΣ. Το προσωπικό του προερχόταν σε μεγάλο βαθμό από ναυτεργάτες και απλούς ψαράδες, αξιωματικούς και ναύτες του Εμπορικού Ναυτικού και σε πολύ μικρότερο βαθμό του Βασιλικού Πολεμικού Ναυτικού.

   

Ε.Λ.Α.Ν - VI. Ναυτική Μοίρα Ιερισσού

Σκάφη και οπλισμός του ΕΛΑΝ

Τα σκάφη που αποτελούσαν το ναυτικό των ανταρτών ήταν κυρίως το τρεχαντήρι και οι παραλλαγές του (μπρατσέρα, πέραμα, τσερνίκι, καΐκι). Τα σκάφη ήταν ταξινομημένα με βάση την ταχύτητά τους και το φορτίο τους σε τρεις κατηγορίες :

1)σε αυτά που είχαν ωφέλιμο φορτίο άνω των 10 τόνων και ταχύτητα άνω των 11,27 χιλιομέτρων (7 μίλια την ώρα)
2)σε αυτά που είχαν ωφέλιμο φορτίο κάτω των 10 τόνων και ταχύτητα άνω των 11,27 χιλιομέτρων (7 μίλια την ώρα) και
3)σε αυτά που η ταχύτητά τους δεν τους επέτρεπε να χρησιμοποιηθούν παρά μονάχα σαν εμπορικά.

Τα σκάφη της τελευταίας κατηγορίας συγκροτούσαν εφεδρικές μοίρες ενώ τα σκάφη των δύο πρώτων κατηγοριών, χρησιμοποιήθηκαν σε πολεμικές αποστολές όπως επιτήρηση εχθρικών κινήσεων, καταδρομές και αιχμαλωσία και λαφυραγώγηση εχθρικών σκαφών.

Οι πετρελαιομηχανές των σκαφών δεν είχαν ηλεκτρική έναυση και για να πάρουν μπροστά έπρεπε να χρησιμοποιηθεί μια βοηθητική συσκευή με το όνομα πυρόφουσκα ή βάλβα σε συνδυασμό με ένα καμινέτο. Με το καμινέτο θέρμαιναν τις φούσκες ώστε να προκληθεί ανάφλεξη του κινητήρα. Οι μηχανές ήταν ελληνικής κατασκευής μονοκύλινδρες χωρίς προβλήματα συντήρησης και οικονομικές. Διέθεταν απλό μηχανισμό που επέτρεπε την κίνηση προς τα εμπρός και το κράτημα της μηχανής. Οι βενζινομηχανές (συνήθως τροποποιημένες μηχανές αυτοκινήτων) δεν ήταν εξυπηρετικές, γιατί είχαν υπερβολικά ευαίσθητο ηλεκτρικό σύστημα, με αποτέλεσμα τις συνεχείς βλάβες και την υπερβολική κατανάλωση.
   

ΕΛΑΝ Κατερίνης

Τη συντήρηση των σκαφών στις περισσότερες μοίρες του ΕΛΑΝ την είχαν αναλάβει ειδικά συνεργεία. Τα συνεργεία αυτά φρόντιζαν ακόμα και την επισκευή εχθρικών σκαφών που έπεφταν στα χέρια τους. Ωστόσο πολλές ήταν οι φορές που για να αντιμετωπιστούν τεχνικά προβλήματα οι κατά τόπους διοικητές, ζητούσαν τη συνδρομή μεγαλυτέρων σχηματισμών και την μετάταξη ειδικευμένων τεχνιτών από άλλες μονάδες.

Το ΕΛΑΝ δεν είχε την ποιότητα και την ποσότητα του οπλισμού που διέθετε ο ΕΛΑΣ. Στις αρχές μάλιστα συνήθως δεν υπήρχε ούτε ένα πολυβόλο όπλο σε κάθε σκάφος. Έτσι ο κύριος οπλισμός ήταν τσεκούρια, μαχαίρια, γάντζοι και ίσως κάποια κυνηγετικά όπλα. Καλύτερο οπλισμό διέθεταν τα σκάφη που εκτελούσαν αποστολές στα παράλια της Κύπρου και της Μικράς Ασίας διότι είχαν τη δυνατότητα να αγοράζουν εξοπλισμό συνήθως από λαθρέμπορους. Μετά την συνθηκολόγηση της Ιταλίας, οι μονάδες του ΕΛΑΝ άρχισαν να εξοπλίζονται με ιταλικά όπλα είτε από τους αντάρτες που μετέφεραν είτε επίσημα από τις μονάδες του ΕΛΑΣ που ανήκαν. Έτσι υπήρχαν διαφόρων ειδών πιστόλια, ιταλικά και βρετανικά τυφέκια, ιταλικά γερμανικά αμερικανικά και βρετανικά υποπολυβόλα, ιταλικά και βρετανικά οπλοπολυβόλα, ιταλικά και γερμανικά πολυβόλα, ιταλικοί και γερμανικοί όλμοι, πολωνικά, ιταλικά, γερμανικά και βρετανικά αντιαρματικά τυφέκια, ελβετικά και γερμανικά πυροβόλα και ράβδοι δυναμίτη που χρησιμοποιούνταν σαν εκρηκτικά. Γενικά μπορεί να ειπωθεί ότι ο εξοπλισμός ήταν φτωχός και πεπαλαιωμένος.

ΕΛΑΝ στον κόλπο της Θεσσαλονίκης

Αποστολή και τακτική του ΕΛΑΝ

Η αποστολή των μονάδων του ΕΛΑΝ είχε τους εξής στόχους :

1. μεταφορά από τα παράλια της Κύπρου και της Μικράς Ασίας εφοδίων
2. καταδίωξη και σύλληψη επίτακτων από τις δυνάμεις κατοχής πλοίων
3. συμμετοχή σε επιχειρήσεις του ΕΛΑΣ
4. μεταφορά τραυματιών και τμημάτων του ΕΛΑΣ
5. μεταφορά τροφίμων και υλικών του ΕΛΑΣ

Όταν τα σκάφη λάμβαναν μέρος σε συγκρούσεις προσπαθούσαν να δίνουν το μικρότερο δυνατό στόχο και να στρέφουν προς τη πλευρά του αντιπάλου τη καλύτερη εξοπλισμένη πλευρά τους. Όταν τα καταδίωκαν τα γερμανικά σκάφη χρησιμοποιούσαν σαν τέχνασμα το να δίνουν περισσότερο πετρέλαιο στη μηχανή για να βγαίνει πυκνός καπνός ώστε να κρύβεται το σκάφος είτε το βύθισμα του σκάφους και ύστερα την ανέλκυσή του. Ακόμα για να το κρύψουν το πλεύριζαν σε ακτές και το κάλυπταν με κλαδιά της ντόπιας βλάστησης. Για να καλύπτουν τα καυσαέρια της μηχανής έβαζαν πάνω στο καζανάκι της εξάτμισης κοφίνια με υγρά πανιά.

Η ενέδρες των εχθρικών σκαφών γινόντουσαν σε ακτές με βράχους και υφάλους είτε σε κρυφούς όρμους, μεσοπέλαγα, ή σε ακτές όπου τα εχθρικά σκάφη άραζαν. Ωστόσο είναι χαρακτηριστικό ότι μαζί με τα πληρώματα των σκαφών του ΕΛΑΝ δρούσαν και μονάδες του ΕΛΑΣ ή ακόμα και συμμαχικές αποστολές.
  

Ιερισσιώτες Ελανίτες στα Νέα Μουδανιά τον Οκτώβριο του 1944. Όρθιοι από αριστερά: Χρήστος Ψέμμας, Στυλιανός Μπίκας, Στυλιανός Ψέμμας, Αριστείδης Γιώργου, Χρήστος Χαλέβας, Αλέκος  Χασάπης, Βασίλης Παντελιάδης, Βασίλης Σταθάκος, Στέργιος Κόνσουλας, Αργύρης Μητρόπουλος.
Καθιστοί  από αριστερά: Θεόδωρος Γκατζώνης, Στέλιος Βεργίνης, Βασίλης Πάππας, Κώστας Σουλτάνης

Διάρθρωση του ΕΛΑΝ

Η Ναυτική Υπηρεσία, αποτελούνταν από πολύ λίγους αξιωματικούς του Εμπορικού και του Πολεμικού Ναυτικού ενώ οι περισσότεροι προέρχονταν από το Στρατό Ξηράς. Ουσιαστικά η δύναμη του ΕΛΑΝ βρισκόταν διάσπαρτη και αντιμετώπιζε πολλές δυσκολίες στην επικοινωνία της με την κεντρική διοίκηση. Για την αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων, οι κατά τόπους Μοίρες είχαν αυτονομία στο χειρισμό καταστάσεων και στην έκδοση διαταγών.

Στις 3 Ιουλίου του 1944, η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) ανέλαβε την ανασυγκρότηση του ΕΛΑΝ, διατάσσοντας την ίδρυση Ναυτικής Υπηρεσίας παρά τη Γραμματεία των Στρατιωτικών. Στις 7 Οκτωβρίου 1944 συγκροτήθηκαν οι εξής Μοίρες :

1η Μοίρα Πελοποννήσου – Ζακύνθου
2η Μοίρα Δυτικής Στερεάς – Ιονίων Νήσων
3η Μοίρα Ευβοϊκού – Σαρωνικού – Κορινθιακού
4″ Μοίρα Πηλίου – Παγασητικού
5η Μοίρα Ανατολικής Μακεδονίας – Δυτικής Θράκης
6η Μοίρα Θερμαϊκού – Χαλκιδικής
Ανεξάρτητη Μοίρα Αργολικού – Ερμιονίδος
Ανεξάρτητος Στολίσκος Μαλιακού

Ταυτόχρονα όμως συνέχισαν να δρουν ανεξάρτητα σχηματισμοί του ΕΛΑΝ σε περιοχές που υπάγονταν στους σχηματισμούς του ΕΛΑΣ της περιοχής τους, χωρίς καν η Ναυτική Υπηρεσία να γνωρίζει την ύπαρξή τους μέχρι και την απελευθέρωση. Στις 22 Νοεμβρίου 1944, σχηματίζεται το ΕΛΑΝ Ομάδος Μεραρχιών Μακεδονίας που αποτελείτο από την 5η και 6η Μοίρα. Κατά την απελευθέρωση το ΕΛΑΝ ήταν συγκροτημένο σε έξη Μοίρες και έναν ανεξάρτητο στολίσκο. 
    

Ναύτης της VI Μοίρας του ΕΛΑΝ φρουρεί τα γραφεία του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού

 στην οδό Λεωφόρος Νίκης 41 στη Θεσσαλονίκη.

Αναλυτικά:

1η Μοίρα Πελοποννήσου – Ζακύνθου που υπαγόταν στην III Μεραρχία με δύναμη 110 ανδρών
2η Μοίρα Δυτικής Στερεάς – Ιονίων Νήσων που υπαγόταν στην VIII Μεραρχία με δύναμη 100 ανδρών
3η Μοίρα Ευβοϊκού – Σαρωνικού – Κορινθιακού που υπαγόταν στη I Μεραρχία με δύναμη 300 ανδρών
5Π Μοίρα Ανατολικής Μακεδονίας – Δυτικής Θράκης που υπαγόταν στην XI Μεραρχία με δύναμη 220 ανδρών
6η Μοίρα Θερμαϊκού – Χαλκιδικής που υπαγόταν στην VI Μεραρχία με δύναμη 90 ανδρών
Ανεξάρτητος Στολίσκος Μαλιακού που υπαγόταν στην XIII Μεραρχία με δύναμη 200 ανδρών.

Στην αρχή δεν υπήρχε χαρακτηριστική στολή για την αμφίεση του ΕΛΑΝιτών. Οι άνδρες των μονάδων φορούσαν ότι είχαν πρόχειρο και αργότερα πολλές από τις Μοίρες θα υιοθετούσαν σκούρα μπλε στολή που έμοιαζε με εκείνη του Γερμανικού Ναυτικού. Παράλληλα θα φορούσαν στολές Γερμανών, των Βρετανών και του Ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού. Χαρακτηριστικό σήμα δεν υπήρχε ως το 1943.
   

Μνημείο του ΕΛΑΝ στην Αντίκυρα Βοιωτίας

Κυρίαρχο ήταν το σήμα του ΕΛΑΣ με τις κατά τόπους διαφοροποιήσεις του. Το 1944, με διαταγή της ΠΕΕΑ, καθορίστηκε σαν διακριτικό μαύρος μπερές που έφερε κεντημένο το σήμα του ΕΛΑΝ συνήθως μαζί με το σήμα μιας άγκυρας. Οι αξιωματικοί έφεραν τους αστερίσκους του βαθμούς τους αριστερά από το εθνόσημο. Το έμβλημα ήταν ή μεταλλικό ή κεντημένο, συνήθως στρογγυλό με την άγκυρα στη μέση και τα γράμματα ΕΛΑΝ από πάνω. Όλοι οι άνδρες έφεραν στο στήθος αριστερά κεντητή άγκυρα μεγέθους 7 – 10 εκ, ενώ στις περισσότερες μοίρες συνέχιζαν να φορούν τα σήματα των κατά τόπων σχηματισμών του ΕΛΑΣ που ανήκαν. Σαν σημαία καθορίστηκε η σημαία του Ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού.

Στην αρχή τα πληρώματα που αποτελούσαν τις Μοίρες είχαν ήδη εμπειρία. Στη συνέχεια όμως και ιδιαίτερα από το καλοκαίρι του 1944, ο μεγάλος αριθμός εθελοντών θα αναγκάσουν τις κατά τόπους Μοίρες να συστήσουν σχολές μαθητείας. Οι σχολές είχαν ως στόχο την εκπαίδευση των αντρών και σε αυτές δίδασκαν κυρίως ναυτικοί που είχαν εμπειρία και πολύ λίγοι αξιωματικοί του Βασιλικού και του Εμπορικού Ναυτικού. Πρώτες σχολές συγκρότησαν οι Μοίρες της Μακεδονίας και του Πηλίου και οι περισσότερες λειτούργησαν από το καλοκαίρι το 1944 ως την αποστράτευση του ΕΛΑΝ.

Υγειονομικά οι περισσότερες Μοίρες υποστηρίζονταν από εμπειρικούς ή γιατρούς. Οι ασθενείς νοσηλεύονταν σε σπίτια μελών του ΕAM και τα πιο σοβαρά περιστατικά προωθούνταν στα μεγάλα αστικά κέντρα όπου νοσηλεύονταν σε νοσοκομεία και κλινικές με την φροντίδα πολιτικών οργανώσεων. Τον Ιούλιο του 1944, συνελήφθηκε το πετρελαιοκίνητο π/κ « Άγιος Δημήτριος » που μετατράπηκε από την 6η Μοίρα σε πλωτό νοσοκομείο. Η XI Μεραρχία απόσπασε σε αυτό τον υφηγητή Ιατρικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Ν. Ψύχο, με μια νοσοκόμα και δύο βοηθούς. Με την απελευθέρωση της Καβάλας μετά από παράκληση των αρχών της πόλης ο γιατρός παραχωρήθηκε από την Μοίρα μαζί με ιατροφαρμακευτικό υλικό για τοπικές ανάγκες.
   

Οι βάσεις του ΕΛΑΝ στη Χαλκιδική

Κατά την πρώτη περίοδο της ύπαρξης του ΕΛΑΝ οι αιχμάλωτοι εκτελούνται. Αργότερα προωθούνται σε κοντινούς σχηματισμούς του ΕΛΑΣ. Η τακτική της εκτέλεσης των αιχμαλώτων θα συνεχιστεί να εφαρμόζεται κατά περίπτωση. Έτσι μέλη της γερμανικής αστυνομίας, GFP, SD και SS εκτελούνται με συνοπτικές διαδικασίες, πάνω στο σκάφος και τα πτώματά τους πετάγονται στη θάλασσα. Αιχμάλωτοι με τεχνικές γνώσεις κρατούνταν στα συνεργεία των Μοιρών. Ελληνικά πληρώματα παρέμειναν για ένα διάστημα σε φυλασσόμενους χώρους και μετά αφήνονταν να επιστρέψουν στους τόπους κατοικίας τους. Το διάστημα αυτό ώστε να γίνει αναγγελία της δήθεν βύθισης του σκάφους τους από τις ραδιοφωνικές εκπομπές της Μέσης Ανατολής ώστε να μη συναντήσουν προβλήματα από τις δυνάμεις κατοχής. Τα περισσότερα πληρώματα εντάσσονταν ωστόσο εθελοντικά στο ΕΛΑΝ προκειμένου να έχουν έστω εποπτεία του σκάφους τους, που στις περισσότερες περιπτώσεις ήταν και το μόνο περιουσιακό τους στοιχείο.

Ο στόλος του ΕΛΑΝ είχε αυξημένη ανάγκη από καύσιμα όπως διαπιστώνεται και από το γεγονός ότι οι μαχητές του μάζευαν πετρέλαιο για τα σκάφη και από αυτό που προοριζόταν για τις λάμπες των σπιτιών.(1).

Οι δυνάμεις του ΕΛΑΝ όταν εμπλέκονταν σε συγκρούσεις με εχθρικά πλοία χρησιμοποιούσαν διάφορους τρόπους για να ξεφεύγουν από την καταδίωξη τους όπως η προσωρινή βύθιση του σκάφους ή η κάλυψή του από κλαδιά για την απόκρυψή του ή η τοποθέτηση κοφινιών με νωπά υφάσματα στην εξάτμιση της μηχανής για να μην γίνονται αντιληπτά τα καυσαέρια. Για την ανέλκυση των σκαφών οι δυνάμεις του ΕΛΑΝ είχαν δημιουργηθεί ειδικά τμήματα (2).

Το Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Ναυτικό Πειραιά

Πληροφορίες για το Ε.Λ.Α.Ν. Πειραιά αντλούμε από το προσωπικό αρχείο του Γρηγόρη Θεοχάρη (3) σύμφωνα με το οποίο, το Ε.Λ.Α.Ν. Πειραιά είχε στόχο να αναπτύξει αντιστασιακή δράση, να κάνει σαμποτάζ στα πλοία των κατακτητών, όπως επίσης να αντιμετωπίσει και εξαφανίσει τους ληστές των καϊκιών που εκμεταλλευόμενοι τις Κατοχικές συνθήκες και συνεργαζόμενοι με τους κατακτητές δημιουργούσαν προβλήματα στις θαλάσσιες μεταφορές. Επιπρόσθετος στόχος ήταν η τροφοδοσία των ανταρτών καθώς και η παροχή πληροφοριών για την κατάσταση των θαλάσσιων μεταφορών και των μετακινήσεων των κατακτητών, όπως επίσης και η φυγάδευση Βρετανών στρατιωτών ή μελών των αντιστασιακών οργανώσεων.

Την Κεντρική Διοίκηση του Ε.Λ.Α.Ν. Πειραιά αποτέλεσαν οι, Δικοτσιράκης (το μικρό του όνομα δεν αναφέρεται), Ευθυμίου Αθανάσιος, Πίκας Νικόλαος, Σάμωνας Θεόδωρος, εμποροπλοίαρχος και Σωτήρης Στεργίου, μηχανικός του Εμπορικού Ναυτικού και αργότερα πρόεδρος της ΠΕΜΕΝ. (4)

Το Ε.Λ.Α.Ν. Πειραιά στελεχώθηκε με ναυτεργάτες, αποθηκάριους, καπετάνιους, μηχανικούς του Εμπορικού Ναυτικού και απόφοιτους της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων. Βέβαια το Ε.Λ.Α.Ν. συνεργαζόταν και με σαμποτέρ και εφοδιάζοντάς τους με βόμβες προκαλούσαν σημαντικές ζημιές στα πλοία των κατακτητών (5).

Η Ναυτική Διοίκηση του Ε.Λ.Α.Ν. Πειραιά είχε κατορθώσει να αυξήσει τον αριθμό των οργανωμένων Ελανιτών γεγονός που λειτούργησε θετικά για την ίδρυση νέων βάσεων και για την οργάνωση σαμποτάζ στα ναυπηγεία, στα πλοία και σε ολόκληρο το πλέγμα των γερμανικών εγκαταστάσεων.

Στον Πειραιά αριθμούσε έξι καΐκια στο Στόλο του που προέρχονταν από αρπαγές καϊκιών των Γερμανών. Η επάνδρωση των καϊκιών με Ελανίτες ήταν αποκλειστική υπόθεση της διοίκησης του Ε.Λ.Α.Ν. Πειραιά ενώ ο εξοπλισμός τους προερχόταν κυρίως από αρπαγές από τις αποθήκες και τα πλοία των κατακτητών μετά τις επιχειρήσεις των ανδρών του. Άλλη πηγή πολεμοφοδίων ήταν και οι Ιταλοί αντιφασίστες που προσέφεραν ωρολογιακές βόμβες, τις επονομαζόμενες χελώνες, και άλλα χρήσιμα υλικά (6).

Η δύναμη του Ε.Λ.Α.Ν. Πειραιά είχε χωριστεί σε πρώτο και δεύτερο Στολίσκο ενώ οι εφεδρικές μονάδες είχαν διαιρεθεί σε φρουρές. Το Ε.Λ.Α.Ν. Πειραιά είχε αναλάβει την παρακολούθηση των κινήσεων των κατακτητών στη θάλασσα και στην ξηρά καθώς και τον συντονισμό της δράσης εναντίον τους και για απόσπαση πολεμοφοδίων και χρήσιμου υλικού.

Τα αποτελέσματα της δράσης των Ελανιτών είχαν προκαλέσει την αντίδραση των κατακτητών που με καταδιωκτικά σκάφη -στην αρχή τα επάνδρωναν Γερμανοί και Ιταλοί ενώ αργότερα αντικαταστάθηκαν από άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας- καθιέρωσαν καταδιωκτικές περιπολίες στο λιμάνι Κερατσινίου, Πειραιά και Πασαλιμανιού. Επίσης επέβαλαν καθημερινό σωματικό έλεγχο των εργαζομένων του λιμανιού κατά την είσοδό τους στο λιμάνι και την έξοδό τους. (7)
            

Στα σημαντικότερα σαμποτάζ και καταστροφές που προκάλεσε το Ε.Λ.Α.Ν. Πειραιά εναντίον των κατακτητών για το διάστημα τέλος του 1943 ως το φθινόπωρο του 1944 περιλαμβάνονται τα παρακάτω περιστατικά.

• Η ανατίναξη στο Ναύσταθμο της Σαλαμίνας ενός ρυμουλκού και ενός δεξαμενόπλοιου με φορτίο 400 τόνους πετρέλαιο ύστερα από την τοποθέτηση δύο ωρολογιακών βομβών στο ρυμουλκό και μίας ωρολογιακής βόμβας στην πλωτή δεξαμενή που ήταν ρυθμισμένες να ανατιναχθούν 12 ώρες μετά την τοποθέτησή τους. Η ανατίναξη έγινε στις δέκα το βράδυ και προκάλεσε την βύθιση και των δύο πλοίων που χρειάστηκαν επτά μήνες για να επισκευαστούν (8).
• Η τοποθέτηση δύο ωρολογιακών βομβών στο μηχανοστάσιο και στην πρύμνη γερμανικού πλοίου πλήρως εξοπλισμένου, ρυθμισμένες να ανατιναχθούν μετά την πάροδο 24 ωρών. Το πλοίο αναχώρησε για άγνωστο προορισμό επτά ώρες μετά την τοποθέτηση των βομβών αλλά δεν επέστρεψε ποτέ στον Πειραιά.
• Η τοποθέτηση μίας ωρολογιακής βόμβας σε καταδιωκτικό σκάφος των Γερμανών με πλήρωμα επτά άνδρες ρυθμισμένη να εκραγεί μετά την πάροδο έξι ωρών. Η ανατίναξη πραγματοποιήθηκε εν ώρα περιπολίας από το πλήρωμα διασώθηκαν μόνο δύο που περισυνελέγησαν από άλλο γερμανικό καταδιωκτικό πλοίο.
• Η πρόκληση μίας σειράς βλαβών όπως για παράδειγμα η ανάφλεξη λέβητα και η θραύση μηχανής στα πλοία των κατακτητών από τους Ελανίτες που εργάζονταν στα μηχανουργεία επισκευής και κατασκευής πλοίων που μεριμνούσαν να γίνονται αισθητές μετά την αναχώρηση των πλοίων από τον Πειραιά.
• Η απόπειρα ανατίναξης του ισπανικού ατμόπλοιου «Σαν Χουάν» στον Πειραιά με πλήρες φορτίο και προορισμό την Κρήτη με την τοποθέτηση μίας βόμβας στην εξωτερική πλευρά του πλοίου 50 εκατοστά κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας και μία άλλη στην εξωτερική πλευρά του μηχανοστασίου ωστόσο η τελευταία βόμβα δεν κόλλησε καλά και έπεσε στον βυθό ενώ παράλληλα το πλοίο δεν αναχώρησε τελικά για Κρήτη και η έκρηξη πραγματοποιήθηκε δώδεκα ώρες μετά προκαλώντας σοβαρό ρήγμα στο πλοίο και φθορά στο φορτίο του ενώ το πλοίο μισοβυθίστηκε. Η επισκευή του διήρκησε αρκετούς μήνες (9).
• Η τοποθέτηση ωρολογιακών βομβών στο ισπανικό ατμόπλοιο «Αντές» στο λιμάνι με πλήρες φορτίο έτοιμο προς αναχώρηση για Κρήτη. Οι βόμβες ρυθμίστηκαν να εκραγούν μετά από δώδεκα ώρες και η ανατίναξη πραγματοποιήθηκε μεσοπέλαγα. Το πλήρωμά του το εγκατέλειψε καθώς το πλοίο βυθίστηκε εντός 50 λεπτών.
• Η τοποθέτηση δύο ωρολογιακών βομβών στο ισπανικό ατμόπλοιο «Κρέσπη» που είχε την ίδια τύχη με το «Αντές».
• Η τοποθέτηση δύο βομβών στο γερμανικό ατμόπλοιο «Νοντ-Λεβάντ Λάιν» που εξερράγησαν μετά την αναχώρηση του πλοίου πλησίον της Μονεμβασιάς. Το πλοίο υπέστη πολλές ζημιές.
• Η τοποθέτηση τεσσάρων ωρολογιακών βομβών στο ατμόπλοιο «Μοντ Ιθώμη» που είχε καταφθάσει από την Τεργέστη στον Πειραιά φορτωμένο με γαιάνθρακα. Οι βόμβες ρυθμίστηκαν να εκραγούν 24 ώρες μετά, δηλαδή ενώ είχε ξεφορτώσει και είχε αναχωρήσει από τον Πειραιά. Για την τύχη του πλοίου δεν υπάρχει καμία πληροφορία. Το πλήρωμα του ήταν Γερμανοί και Αυστριακοί.
• Η τοποθέτηση δύο ωρολογιακών βομβών στο ισπανικό ατμόπλοιο «Μαρ. Αμαλία» στο λιμάνι του Πειραιά. Οι βόμβες είχαν ρυθμιστεί να εκραγούν μετά από 24 ώρες και έτσι η έκρηξη έγινε όταν το πλοίο προσέγγιζε τη Θεσσαλονίκη. Το πλοίο υπέστη σοβαρές ζημιές και ρυμουλκήθηκε για να επισκευαστεί στην Θεσσαλονίκη.
• Επίσης το ΕΛΑΝ Πειραιά είχε τοποθετήσει ωρολογιακές βόμβες στο γερμανικό ατμόπλοιο «Σαντφέ» οι οποίες όμως επειδή είχαν τοποθετηθεί στο εξωτερικό του πλοίου έγιναν αντιληπτές από τους Γερμανούς που τις απομάκρυναν (10).
• Το ΕΛΑΝ Πειραιά οργάνωσε επίσης σαμποτάζ στο ιταλικό υπερωκεάνιο «Κόντε ντε Σαβόια» που ήταν αγκυροβολημένο στο Πέραμα ενώ στο Κερατσίνι ανατίναξε το ιταλικό πετρελαιοκίνητο «Σελίνο» (11).

Το σκάφος του ΕΛΑΝ “Ξελογιάστρα” στο λιμάνι της Καβάλας.

Οι επιχειρήσεις κατά του ΕΛΑΝ

Οι πρώτες επιχειρήσεις έλαβαν χώρα το καλοκαίρι του 1942, από το Ιταλικό Ναυτικό με τη συνεργασία της Ιταλικής Τελωνοφυλακής στις ακτές της Αιτωλοακαρνανίας και στον Κορινθιακό κόλπο. Τον Μάιο του 1943, θα ακολουθήσουν επιχειρήσεις από τους Ιταλούς στην περιοχή του Πηλίου και τα γύρω χωριά χωρίς όμως αξιόλογα αποτελέσματα. Οι Γερμανοί, ενεπλάκησαν σε αυτές τις επιχειρήσεις με δύο καταδιώξεις στην περιοχή της Σκοπέλου βοηθούμενες από ομάδα Ελλήνων συνεργατών τους από την Σκόπελο.

Μετά την συνθηκολόγηση των Ιταλών, οι Γερμανοί εξαπέλυσαν επιχειρήσεις προκείμενου να αποτρέψουν την διαφυγή ιταλικών υλικών από τα νησιά προς τον ΕΛΑΣ. Την περίοδο 19 Μαρτίου – 4 Απριλίου 1944, οι Γερμανοί με την υποστήριξη τριών πλοίων και τριών αεροπλάνων εξαπέλυσαν επιχειρήσεις κατά του 54ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ, στο Πήλιο και την Ανατολική Θεσσαλία, όπου σημειώθηκαν σποραδικές μάχες με τα σκάφη της Μοίρας υπό την κάλυψη του Συντάγματος.

Ανεξάρτητη Μοίρα Αργολικού – Ερμιονίδος

Η παρουσία της RAF και των βρετανικών υποβρυχίων καθιστούσε προβληματική την ναυσιπλοΐα μέσω Κυκλάδων για Κρήτη το Γερμανικό Ναυαρχείο επέλεξε ως πιο ασφαλή διαδρομή την πορεία Πειραιάς – Αίγινα – Ύδρα – Σπέτσες – Κύθηρα και από με την κάλυψη της νύχτας Κρήτη. Το ΕΑΜ Ερμιονίδος, αντιλήφθηκε το νέο δρομολόγιο και με πρωτοβουλία του επικεφαλής του Τάσου Κακαβούτη και του 6ου Συντάγματος, οργάνωσε ναυτική δύναμη που είχε σαν αποστολή το κούρσεμα των γερμανικών επίτακτων που τροφοδοτούσαν την Κρήτη με κάθε είδους εφόδια.

Έχει προηγηθεί η ιταλική συνθηκολόγηση και η μάχη τμημάτων του 6ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ με την Ιταλική φρουρά του Πόρτο Χέλι, όπου αποκομίζονται άφθονα λάφυρα. Με τμήμα των λαφύρων αυτών θα εξοπλιστεί και το ψαροκάικο του Μπάμπη Παντελή με δύο γερμανικά πολυβόλα και δύο ιταλικά οπλοπολυβόλα. Το δεύτερο σκάφος θα πάρει το όνομα «Κ/2 Φρίτς» από το όνομα του Γερμανού που το χρησιμοποιούσε με υπεύθυνο τον Σταμάτη Σκούρτη. Το τρίτο σκάφος ήταν το καΐκι του Χριστόδουλου Μαλτέζου.

Έτσι στις 25 Σεπτεμβρίου, συγκροτείται το ΕΛΑΝ Αργοσαρωνικού. Ο Κακαβούτης σε συνεργασία με τον Τάσο Παπαδόπουλο διερμηνέα της γερμανικής φρουράς της Ύδρας και γραμματέα της Μητρόπολης, πληροφορούνταν τα δρομολόγια των επιτάκτων και έτσι κανόνιζε τις ενέδρες του. Τα επίτακτα είχαν δεύτερο σταθμό την Ύδρα απ’ όπου απέπλεαν νύχτα για να περάσουν το στενό με προορισμό τις Σπέτσες. Εκεί τους περίμεναν τα σκάφη του ΕΛΑΝ. Αργότερα η διοίκηση της Μοίρας ανατέθηκε στην 3η Μοίρα.

Σημαντικές επιχειρήσεις :

16 Φεβρουαρίου 1944

Δύο Bristol Beaufighter βομβάρδιζαν και βύθισαν στο λιμάνι των Σπετσών γερμανικό επίτακτο. Κατά την αποχώρησή τους το ένα χτύπησε το φτερό του στο φάρο και έπεσε στη θάλασσα. Ο ένας πιλότος πνίγηκε και ο άλλος διασώθηκε από ψαράδες και φυγαδεύτηκε. Το γεγονός μαθεύτηκε από τη δύναμη του ΕΛΑΝ η οποία και αποφάσισε να αιχμαλωτίσει τους Γερμανούς που διασώθηκαν και να πάρει ότι μπορεί από το ναυάγιο. Με νυχτερινή επιχείρηση συλλάβανε τους Γερμανούς και τρία επιταγμένα καΐκια που βρίσκονταν στο λιμάνι, φορτωμένα με εφόδια. Μετέφεραν τους αιχμαλώτους και τα λάφυρα στα Δίδυμα, επέστρεψαν στις Σπέτσες και με δύτες αφαίρεσαν τα πολυβόλα από το βυθισμένο αεροπλάνο.

26 Απριλίου 1944

Εξοπλισμένα σκάφη του ΕΛΑΝ κυρίευσαν 6 γερμανικά επίτακτα ιστιοφόρα και αιχμαλώτισαν τα πληρώματά τους. Λάφυρα 2 πολυβόλα, 10 υποπολυβόλα, 1700 οβίδες πυροβολικού των 7,5 εκατοστών, 2 ασύρματοι, 80 τηλέφωνα εκστρατείας, 4.000 οκάδες σιτάρι, 15.000 οκάδες λάδι 20 βαρέλια ασετιλίνη, 15 βαρέλια αποξηραμένες πατάτες, 80 ντενεκέδες κονσερβοποιημένο λάχανο, χιλιάδες κονσέρβες και 5.000 δέματα και γράμματα από τη Γερμανία με προορισμό διάφορες γερμανικές φρουρές. Με τα τηλέφωνα οργανώθηκε το τηλεφωνικό δίκτυο της Κορινθίας και άλλων περιοχών της Πελοποννήσου. Τα λάφυρα προωθήθηκαν στο 6° Σύνταγμα ΕΛΑΣ που είχε την έδρα στην Γκούρα Φεναιού Κορινθίας με τη βοήθεια του 5ου Λόχου ΕΛΑΣ Κορινθίας.

5-10 Μαΐου 1944

Βενζινόπλοια της Μοίρας συνέλαβαν κατά διαστήματα 6 γερμανικά επίτακτα καΐκια αιχμαλωτίζοντας τους Γερμανούς συνοδούς τους. Τα καΐκια ήταν φορτωμένα με τρόφιμα, λάδι και αλεύρι.

27 Μαΐου 1944

Πρώτη εκκαθαριστική επιχείρηση στη περιοχή. Γερμανικές δυνάμεις στα παράλια της Ερμιονίδος αποβιβάστηκαν και εξόντωσαν το Λιμενικό Φυλάκιο του ΕΛΑΝ στην Ερμιόνη. Την ίδια μέρα ομάδα 22 πεζοναυτών του ΕΛΑΝ αποβιβάστηκαν νύχτα και τα χαράματα επιτέθηκαν στο οχυρωμένο από τους Γερμανούς ύψωμα του Κολιακού. Μετά από δίωρη μάχη και οι δύο πλευρές αποσύρθηκαν χωρίς οι Γερμανοί να επιστρέψουν στις εγκαταστάσεις τους στο ύψωμα, αφού πρώτα πυρπόλησαν το ομώνυμο χωριό. Σύμφωνα με τα γερμανικά αρχεία, οι ΕΛΑΝίτες αποδεκατίστηκαν έχοντας 19 νεκρούς.

28-29 Αυγούστου 1944

Κατά τη διάρκεια εκκαθαριστικών επιχειρήσεων γερμανικές δυνάμεις υποστηριζόμενες από άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας εξαπέλυσαν επιχειρήσεις με ναυτικό αποκλεισμό της Αργολίδας και ενεπλάκησαν με άνδρες του 3ου Τάγματος του 6ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ που επιχειρούν ελιγμό με κατεύθυνση την ορεινή Κορινθία. Όμως οι διαβάσεις είχαν αποκοπεί και έτσι το Τάγμα επέστρεψε στην παραλία της Ερμιόνης. Σε βοήθεια του έσπευσε στολίσκος από σκάφη του ΕΛΑΝ. Επειδή όμως ο Αργολικός ελέγχονταν από γερμανικά περιπολικά αποφασίστηκε η εκκένωση να γίνει νύχτα από το λιμανάκι της Κορακιάς. Το Τάγμα διέφυγε και μετά από ολονύχτια πλεύση αποβιβάστηκε στην απέναντι ακτή της Κυνουρίας ενώ οι τραυματίες προωθήθηκαν στο Άστρος για νοσηλεία.

Επίλογος

Συνοπτικά μέσα στον ενάμιση χρόνο της οργανωμένης λειτουργία του ΕΛΑΝ, είχε πάνω από 80 συγκρούσεις με τον εχθρό στις οποίες κυρίεψε ή βύθισε περίπου 200 σκάφη όλων των κατηγοριών (από βάρκες μέχρι εξοπλισμένα τσιμεντόπλοια) προκαλώντας 350 περίπου νεκρούς στις δυνάμεις κατοχής και συλλαμβάνοντας άλλους τόσους αιχμαλώτους. Από το σώμα αυτό πέρασαν 1.200 περίπου άνδρες και αξιωματικοί οι οποίοι επάνδρωσαν 120 περίπου σκάφη και δεκάδες ναυτικά φυλάκια. Δυστυχώς εξαιτίας των διώξεων που ακολούθησαν τα αμέσως επόμενα χρόνια, δεν είναι δυνατόν να μαθευτεί η ακριβής δράση των Μοιρών και των συμμετεχόντων σε αυτές, αφού διώχθηκαν και εξοντώθηκαν οι περισσότεροι από αυτούς και χάθηκαν πολύτιμα αρχεία και φωτογραφίες. Ωστόσο μπορούμε να πούμε ότι η συνεισφορά του ΕΛΑΝ στον πόλεμο εναντίον των κατακτητών και στην απελευθέρωση της χώρας ήταν πολύτιμη, παρά τις μικρές δυνάμεις που είχε στην διάθεσή του.

  

1. Γεωργιάδης Κ., (2000), Ο καπετάν Ζαχαρίας και το ΕΛΑΝ στην Αντίσταση, Αθήνα: εκδότης Κώστας Γεωργιάδης, σελιδοποίηση και επιμέλεια εκτύπωσης Γ. Ζερδεβάς, σελ.512-513.
2. Ο.π., σελ. 507-508.
3. Πειραιώτης δικηγόρος, λογοτέχνης που διετέλεσε και Πρόεδρος της Φιλολογικής Στέγης Πειραιά, εκπρόσωπος του Σοσιαλιστικού Κόμματος ενώ κατά την Κατοχική Περίοδο εντάχθηκε στο ΕΑΜ Πειραιά αναπτύσσοντας αντιστασιακή δραστηριότητα στην πόλη.
4. Θεοφάνους Κ., (1996), Η Εθνική Αντίσταση στον Πειραιά 1941-1944, ο.π., σελ. 121.
5. Ο.π., σελ. 121-124.
6. Ο.π., σελ. 121-122.
7. Ιστορικό Αρχείο Ε.Δ.Ι.Α.(Εταιρεία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων), «Το Ε.Λ.Α.Ν. Πειραιά», καταγραφή προσωπικής μαρτυρίας του Γρηγόρη Θεοχάρη.
8. Θεοφάνους Κ., (1996), Η Εθνική Αντίσταση στον Πειραιά 1941-1944, ο.π., σελ. 121-122.
9. Ιστορικό Αρχείο Ε.Δ.Ι.Α.(Εταιρεία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων), «Το Ε.Λ.Α.Ν. Πειραιά»
10. Ιστορικό Αρχείο Ε.Δ.Ι.Α. (Εταιρεία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων), «Το Ε.Λ.Α.Ν. Πειραιά»
11. Ζορμπαλάς Σ., ο.π., σελ. 157-158.

Ο 'Υμνος του ΕΛΑΝ

Απ’ την Αντίκερα προβάλλει ο Ζαχαριάς
και ξεμακραίνει το ελανίτικο καράβι
θαλασσομάχοι εμείς της λευτεριάς
απ’ την Αντίκερα προβάλλει ο Ζαχαριάς.

Έγια μόλα έγια λέσα
μπρος θαλασσομάχοι εμείς της λευτεριάς.

Μεσοπελάγου αρμενίζουμε μεμιάς
όμοια μπουρλότο η ψυχή φωτά κι ανάβει
καθώς προβάλει το λιμάνι της Ιτιάς
μεσοπελάγου αρμενίζουμε μεμιάς.

Στο Γαλαξίδι οι ελανίτες μέσα
κι η καμπάνα γλυκόηχα να χτυπάει
έγια μόλα παιδιά, έγια λέσα
στο Γαλαξίδι οι ελανίτες μέσα.

Φώτης Λαμψίδης (Φωτεινός) 

Οι στίχοι δημιουργήθηκαν τον Μάη του 1944 σε μια εφεδροελασίτικη μονάδα της Καλλιθέας από δύο Επονίτες που ενθουσιάστηκαν από τα κατορθώματα των Ελανιτών στον Κόλπο της Αντίκυρας. Στιχουργός είναι ο Φώτης Λαμψίδης (Φωτεινός) και συνθέτης ο Μίκης Θεοδωράκης. 

Το τραγούδι αποδόθηκε από τον Βασίλη Παπακωνσταντίνου και κυκλοφόρησε σε βινύλιο το 1976 με γενικό τίτλο «...της εξορίας».