Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση (ΑΣΟ)

Τον Οκτώβριο του 1941 ιδρύθηκε  η Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση (ΑΣΟ) κάτω από τις υποδείξεις και με την καθοδήγηση του ΚΚΕ.

Η ΑΣΟ μαζί με τον φιλοεαμικό Εθνικό Απελευθερωτικό Σύνδεσμο (ιδρύθηκε τον Ιανουάριο του 1943) δημιούργησαν σημαντικά προβλήματα στους φιλοβασιλικούς αξιωματικούς του στρατεύματος.

Η ΑΣΟ με επικεφαλής τον κομμουνιστή Γιάννη Σαλά, εξέφραζε ανοιχτά την αντίθεσή της με το στέμμα και τους Άγγλους, ενώ όπως αναφέρει και ο Σόλων Γρηγοριάδης τα στελέχη τους ζούσαν στην εποχή του 1918. Στρέφονταν προς τα κάτω, προς τους οπλίτες. Η κινητοποίηση και η μύηση αξιωματικών αποτελούσε δευτερεύοντα σκοπό της οργάνωσης. 

Το αντιφασιστικό κίνημα στη Μέση Ανατολή

Στα τέλη Μάη του 1941 έφτασε στην Αλεξάνδρεια η ελληνική κυβέρνηση της οποίας πρωθυπουργός ήταν ο τραπεζίτης Εμμ. Τσουδερός. Η κυβέρνηση αυτή είχε μαζί της μερικές δεκάδες αξιωματικούς, υπαξιωματικούς και οπλίτες που είχαν διασωθεί, εγκαταλείποντας το ελληνικό έδαφος, ύστερα από την επέμβαση των Γερμανών και την κατάρρευση του μετώπου. Στην Αλεξάνδρεια, επίσης, κατέφυγε και ο ελληνικός πολεμικός στόλος που είχε διασωθεί χάρη στην αυτοθυσία των πληρωμάτων του. 

Τέλος, υπήρχε στην Αίγυπτο κι ένα τάγμα από 600 περίπου Ελληνες που ζούσαν εκεί. Το τάγμα αυτό συγκροτήθηκε μόλις εκδηλώθηκε ο ελληνο- ιταλικός πόλεμος, με σκοπό να βοηθήσει τον αγώνα του ελληνικού λαού στο Αλβανικό μέτωπο, αλλά η δικτατορία του Μεταξά εμπόδισε μια τέτοια εξέλιξη.

Μετά την ολοκληρωτική κατάληψη της Ελλάδας από τους χιτλερικούς, άρχισαν να καταφθάνουν στην Αίγυπτο εκατοντάδες πολίτες, στρατιώτες και αξιωματικοί τόσο από το ηπειρωτικό όσο κι απ' το νησιωτικό μέρος της χώρας. Απ' αυτούς η κυβέρνηση Τσουδερού έκανε κλιμακωτή επιστράτευση δέκα ηλικιών. Ετσι σιγά - σιγά συγκροτήθηκαν και βαθμιαία αναπτύχθηκαν οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις της Μέσης Ανατολής που έφθασαν τις 30.000 περίπου: 18.000 στο πεζικό, 7.000 στο ναυτικό και 4.000 - 5.000 στην αεροπορία. Οι δυνάμεις αυτές υπήχθησαν στις αγγλικές δυνάμεις της Μέσης Ανατολής που είχαν αναλάβει την εκπαίδευση, τον εφοδιασμό και τον εξοπλισμό τους.

Σκοπός των Αγγλων και της ελληνικής κυβέρνησης δεν ήταν να χρησιμοποιηθεί αυτός ο στρατός ενάντια στις δυνάμεις του Αξονα, αλλά, ως επί το πλείστον, να διαφυλαχθεί, να εκπαιδευτεί και να διαπαιδαγωγηθεί κατάλληλα, με σκοπό να αξιοποιηθεί μετά την απελευθέρωση για να συντρίψει το ελληνικό εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα, να παλινορθώσει το αστικό καθεστώς και να εγκαθιδρύσει στην εξουσία την αγγλόδουλη οικονομικοπολιτική ολιγαρχία.

Ομως, τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν έτσι όπως σχεδίαζε η ντόπια και ξένη αντίδραση. Η ανάπτυξη του αντιφασιστικού, εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα του ελληνικού λαού δεν άφησε ανεπηρέαστες τις ένοπλες δυνάμεις στη Μέση Ανατολή. Ετσι, στις 10 Οκτωβρίου του 1941 ιδρύθηκε η Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση (ΑΣΟ), με επικεφαλής τον κομμουνιστή Γιάννη Σαλά. Το Δεκέμβρη του 1941 ιδρύθηκε, επίσης, η Αντιφασιστική Οργάνωση Ναυτικού (ΑΟΝ) και μέσα στο 1942 η Αντιφασιστική Οργάνωση Αεροπορίας (ΑΟΑ). Τέλος, στις 7 Ιανουαρίου 1943 ιδρύθηκε στο Κάιρο ο Εθνικός Απελευθερωτικός Σύνδεσμος (ΕΑΣ), με σκοπό την οργάνωση και κινητοποίηση των Ελλήνων που ζούσαν στην Αίγυπτο στον αγώνα κατά του φασισμού. Ο ΕΑΣ δημιούργησε τμήματα στην Αλεξάνδρεια, στο Πορτ Σάιδ και στη Βηρυτό, ως δημοσιογραφικό του όργανο είχε το περιοδικό ΕΛΛΗΝ και στην ηγεσία του συμμετείχαν οι διακεκριμένοι δικηγόροι Γιάννης Λαχοβάρης, Γεώργιος Ρούσος, Γεώργιος Βαλεντής, ο βιομήχανος Στρατής Ζερμπίνης, ο ποιητής Θεοδόσης Πιερίδης, ο Παιδαγωγός Γιώργης Αθανασιάδης, ο Γιατρός Αυγερινός, ο Καθηγητής Π. Ξένος, ο φαρμακοποιός Θέμος Μοτσάκης, ο Οδυσσέας Καραγιάννης κ.ά.

Η ίδρυση όλων αυτών των εθνικοαπελευθερωτικών οργανώσεων στάθηκε αντάξια του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα που αναπτύχθηκε στην Ελλάδα με την καθοδήγηση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Είναι δε ενδεικτικό ότι η ΑΣΟ, η ΑΟΝ και η ΑΟΑ οργάνωσαν στις γραμμές τους το 90% των στρατιωτών, των ναυτών και των αεροπόρων.

Τον Απρίλη - Μάη του 1943 λύθηκε και το πρόβλημα του συντονισμού δράσης όλων των προαναφερόμενων, πολιτικών και στρατιωτικών οργανώσεων. Συγκεκριμένα, δημιουργήθηκε το Κεντρικό Γραφείο Αντιφασιστικών Οργανώσεων Μέσης Ανατολής με Γενικό Γραμματέα τον Γιάννη Σαλά.

Η τέτοια ανάπτυξη και εξέλιξη του αντιφασιστικού κινήματος στη Μέση Ανατολή σε συνδυασμό με τη ραγδαία ανάπτυξη του ΕΑΜικού κινήματος στην κατεχόμενη Ελλάδα, όπως ήταν αναμενόμενο προκάλεσε στους Εγγλέζους τεράστιους πονοκεφάλους και τους υποχρέωσε να λάβουν τα μέτρα τους πριν είναι πολύ αργά γι' αυτούς. Δε θέλει και πολλή μελέτη του θέματος, για να καταλάβει κανείς πως οι Βρετανοί και η ντόπια οικονομικοπολιτική ολιγαρχία πολύ γρήγορα κατέληξαν στο συμπέρασμα πως προϋπόθεση για να τσακίσουν εν καιρώ το κίνημα στην Ελλάδα ήταν το τσάκισμα του κινήματος στη Μέση Ανατολή, μέσα κι έξω από το στρατό. Κι έτσι έπραξαν.

Η αντίστροφη μέτρηση για ο κίνημα της Μέσης Ανατολής άρχισε τον Ιούλη του 1943, όταν με μια καλοστημένη προβοκάτσια οι Εγγλέζοι, συνεπικουρούμενοι από την ντόπια αντίδραση, διέλυσαν τη IIη ταξιαρχία των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων. Το τελειωτικό, βέβαια, χτύπημα δόθηκε τον Απρίλη του '44 και αφορμή στάθηκε η ανοικτή εκδήλωση υπέρ της ΠΕΕΑ.

Ας επιστρέψουμε, όμως, στο πρωθυπουργικό γραφείο, στη συνάντηση του Εμμ. Τσουδερού με την «Επιτροπή Εθνικής Ενότητας Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων Μ. Ανατολής», για την οποία μιλήσαμε στην αρχή, ώστε να δούμε αναλυτικότερα όσα συνέβησαν εκεί.

Ελληνες αντιφασίστες στα σύρματα της Ελ Ντάμπα

Η βρετανική επέμβαση και η συντριβή του κινήματος

Την 31 Μαρτίου συνελήφθησαν ορισμένοι από την «Επιτροπή Εθνικής Ενότητας Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων Μ. Ανατολής», αλλά τα περισσότερα μέλη της διέφυγαν και πέρασαν στην παρανομία. Επίσης, πιάστηκαν 280 στρατιώτες, τους οποίους φόρτωσαν σε αγγλικά αυτοκίνητα και τους μετέφεραν στο στρατόπεδο Μένα, κοντά στις πυραμίδες.

Η είδηση ότι πιάστηκε η Επιτροπή προκάλεσε διαδηλώσεις των Ελλήνων πολιτών, ενώ αξιωματικοί και οπλίτες κατέλαβαν το Φρουραρχείο, απελευθέρωσαν τους κρατούμενους και έδιωξαν το Φρούραρχο. Σε λίγο αγγλικά τανκς κύκλωσαν το Φρουραρχείο εμποδίζοντας με την παρουσία τους οποιαδήποτε συμβιβαστική εξέλιξη. Στις 3/4/1944 ο αρχηγός του στόλου υποναύαρχος Κ. Αλεξανδρής εξέδωσε ημερήσια διαταγή που κινούνταν στο ίδιο πνεύμα με αυτό του υπομνήματος που η Επιτροπή των Ενόπλων Δυνάμεων είχε παραδώσει στις 31/3 στον Τσουδερό. Η εξέλιξη αυτή στο Ναυτικό έφερε σε αδιέξοδο την κυβέρνηση και ο Τσουδερός υποχρεώθηκε την ίδια μέρα να υποβάλει την παραίτησή του, για να αντικατασταθεί όμως μερικές μέρες αργότερα από τον Σ. Βενιζέλο, όταν οι Αγγλοι θα το κρίνουν σκόπιμο.

Ασφαλώς δεν μπορούμε να αναφερθούμε σημείο προς σημείο στην εξέλιξη των γεγονότων της Μέσης Ανατολής. Θα σταθούμε μόνο σε ορισμένες κεντρικές επισημάνσεις. Το κύριο πρόβλημα στην όλη υπόθεση ήταν η στάση που θα κρατούσαν οι Εγγλέζοι. Κι αυτοί δεν ταλαντεύτηκαν καθόλου. Από τις 2 Απριλίου 1944 και για τρεις συνεχόμενες βδομάδες αντιμετώπισαν την κατάσταση με το μοναδικό τρόπο που γνώριζαν καλά: Με την ωμή στρατιωτική επέμβαση που από την αρχή ως το τέλος καθοδήγησε προσωπικά ο ίδιος ο Τσόρτσιλ. Το γεγονός αυτό δεν μπορεί πλέον κανείς να το αρνηθεί και το παραδέχονται ακόμη και ερευνητές της ιστορίας που δεν πρόσκεινται στην Αριστερά. «Η αντίδραση της βρετανικής κυβέρνησης και των βρετανικών δυνάμεων στη Μέση Ανατολή - γράφει για παράδειγμα ο Σπ. Γασπαρινάτος- ευθύς ως εκδηλώθηκε και επικράτησε το Κίνημα στις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις, υπήρξε άμεση και αποφασιστική αλλά και ιδιαίτερα απηνής και αδυσώπητη».

Γιάννης Σάλας ιδρυτής της Αντιφασιστικής Στρατιωτικής

Οργάνωσης της Μέσης Ανατολής

Ο Βρετανός πρωθυπουργός επεμβαίνει παντού. Ακόμη και στις λεπτομέρειες. Δε διστάζει, για παράδειγμα όπως ήδη αναφέρθηκε, να διατάξει τον Τσουδερό να πάρει πίσω την παραίτησή του, αλλά και να τον αντικαταστήσει με τον Σ. Βενιζέλο λίγες μέρες αργότερα όταν κρίνει πως ο χρόνος είναι κατάλληλος. Δίνει, επίσης, σαφή εντολή στις βρετανικές στρατιωτικές δυνάμεις που έχουν πολιορκήσει την Ιη ελληνική ταξιαρχία να εμποδίσουν κάθε δυνατότητα εφοδιασμού της με τρόφιμα και νερό. Ετσι, στις 14 Απριλίου τηλεγραφούσε στον Λήπερ (Βρετανό πρεσβευτή δίπλα στην ελληνική κυβέρνηση του Καΐρου). «Πριν καταφύγωμε στη χρήση όπλων, πρέπει ασφαλώς να αφήσωμε την έλλειψη ανεφοδιασμού να παίξη πλήρως το ρόλο της στο στρατόπεδο και στον λιμένα. 

Αξιοποιήσατε τον αποκλεισμό και αποκρούσατε κάθε απόπειρα διασπάσεώς του. Μην ανησυχείτε υπερβολικά για τις εξωτερικές συνέπειες. Μη δείχνετε μεγάλη προθυμία να έλθετε σε διαπραγματεύσεις. Περιορισθήτε στο να τους περικυκλώσετε με πυροβολικό και ανώτερες δυνάμεις και αφήσατε την πείνα να φέρη τα αποτελέσματά της...». Ταυτόχρονα, ο Τσόρτσιλ, όπως τουλάχιστον αποδεικνύεται από την αλληλογραφία του με τους υφισταμένους τους, εκφράζει ετοιμότητα για ρήξη με το ΕΑΜ, χωρίς βεβαίως να φτάσει ως εκεί γιατί τελικά πείθεται ότι ένα τέτοιο βήμα ήταν πρόωρο και θα λειτουργούσε σε βάρος της Μ. Βρετανίας.

Τελικά, ο εγγλέζικος ιμπεριαλισμός και η ντόπια αντίδραση πέτυχαν τα σχέδιά τους να διαλύσουν τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις της Μέσης Ανατολής. Περίπου 15.000 με 20.000 οπλίτες και αξιωματικοί του στρατού, της αεροπορίας και του ναυτικού κλείστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στις ερήμους της Λιβύης και της Ερυθραίας και υπέστησαν πλήθος βασανιστηρίων, για να καμφθεί το ηθικό τους, να υποχωρήσουν και να προδώσουν τα ιδανικά τους. Ο «Ριζοσπάστης», μετά την απελευθέρωση έγραφε για το θέμα αυτό: «Δέκα τέσσερις χιλιάδες εξακόσιοι στρατιώτες ναύτες και αξιωματικοί κλείστηκαν στα συρματοπλέγματα από τον Απρίλη σε στρατόπεδα, γιατί ζήτησαν από την κυβέρνηση Τσουδερού ν' αποδεχτεί την πρόταση της ΠΕΕΑ για συγκρότηση ενιαίας εθνικής κυβέρνησης. Τέσσερα χρόνια τα ελληνικά πολεμικά καράβια που διασώθηκαν, όπως είπαμε, με την πρωτοβουλία των πληρωμάτων τους, όργωναν τη Μεσόγειο: 

Προστασία των συμμαχικών νηοπομπών, σε περιπολικές επιχειρήσεις στο Αιγαίο και σε αποβατικές επιχειρήσεις όπως στην Αυγούστα της Σικελίας. "Τα πληρώματά σας είναι αξιοθαύμαστα", είπε κάποτε ο Αγγλος ναύαρχος στον αρχηγό του στόλου Αλεξανδρή. Αλλά και ο στρατός και η αεροπορία έκαναν ευσυνείδητα το καθήκον τους. Οι πολεμιστές της Ι Ταξιαρχίας πολέμησαν στο Ελ Αλαμέιν. Αυτοί οι ηρωικοί άντρες αφοπλίστηκαν τον Απρίλη και κλείστηκαν επί έξι μήνες σε στρατόπεδα αιχμαλώτων».

Το περιοδικό του Εθνικού Απελευθερωτικού Συνδέσμου

Η ωμή ένοπλη βρετανική επέμβαση και συντριβή του κινήματος της Μέσης Ανατολής προκάλεσε τη θυελλώδη αντίδραση της Σοβιετικής Ενωσης, όπως με απόλυτη σαφήνεια αποδεικνύεται, τουλάχιστον, από τα ελληνικά διπλωματικά έγγραφα της εποχής. Τα σοβιετικά αρμόδια όργανα δε δίστασαν να χαρακτηρίσουν την κυβέρνηση Τσουδερού αντιδραστική, στερημένη από κάθε λαϊκό έρεισμα και όργανο των ξένων δυνάμεων. Επίσης, εξέφραζαν με κάθε ευκαιρία την υποστήριξη της χώρας τους στο ΕΑΜ και την ΠΕΕΑ, υπογραμμίζοντας πως γύρω τους ήταν συσπειρωμένος ο ελληνικός λαός στη συντριπτική του πλειοψηφία. Δυστυχώς, όμως, η ηγεσία του ελληνικού εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος δεν έβγαλε τα σωστά συμπεράσματα από τα γεγονότα στη Μέση Ανατολή, αλλά ούτε και έδειξε πως είχε επίγνωση της δύναμής της. Ετσι λίγες μέρες μετά τη συντριβή του κινήματος, αντιπροσωπεία του ΕΑΜ, της ΠΕΕΑ και του ΚΚΕ υπέγραψε στο Λίβανο το περιβόητο σύμφωνο και δέχτηκε χάριν της λεγόμενης εθνικής ενότητας - παρά τις επιφυλάξεις που εξέφρασε - να καταδικάσει το κίνημα της Μέσης Ανατολής χαρακτηρίζοντάς το «στάση». Για το γεγονός αυτό έχει εκφραστεί η άποψη πως η ΕΑΜική ηγεσία απλώς ελίχθηκε πιεσμένη και από την ορθή, κατά τα αλλά, εκτίμηση πως το κίνημα στη Μέση Ανατολή, αν μη τι άλλο, εκδηλώθηκε πρόωρα. Μπορεί να είναι κι έτσι. Χωρίς αμφιβολία, όμως, η καταδίκη του κινήματος της Μέσης Ανατολής υπήρξε το λιγότερο λανθασμένη επιλογή, οποιαδήποτε κι αν ήταν η σκοπιμότητα. 

Βλέποντας συνολικά εκείνο τον αγώνα, τον ηρωισμό, την αυταπάρνηση και την αυτοθυσία των χιλιάδων στρατιωτών, ναυτών, αεροπόρων, αξιωματικών και απλών πολιτών κι από την άλλη την αγγλική ιμπεριαλιστική θηριωδία διλήμματα και σκοπιμότητες δεν μπορούν να υπάρξουν. Μια μόνο καταδίκη μπορούσε να υπάρξει. Η καταδίκη του βρετανικού ιμπεριαλισμού, ούτως ώστε να καταδειχτεί σε όλες του τις διαστάσεις ο κίνδυνος μιας ενδεχόμενης μεταπολεμικής αγγλικής επέμβασης στην Ελλάδα, για την πιθανότητα της οποίας ουδείς μπορούσε να αμφιβάλλει.

Αν πάλι θέλαμε να δούμε το Κίνημα της Μέσης Ανατολής και τη συντριβή του από μιαν άλλη οπτική γωνία θα λέγαμε ανεπιφύλακτα - και χωρίς το κίνδυνο να σφάλουμε - πως ήταν η προειδοποίηση της ιστορίας προς τον ελληνικό λαό για όσα έμελλε να συμβούν λίγους μήνες αργότερα με τα Δεκεμβριανά στην Αθήνα. Δυστυχώς, η ηγεσία του ΕΑΜικού κινήματος, αυτή την προειδοποίηση δεν την αντιλήφθηκε ως τέτοια.