Ένα ταξίδι στους καημούς και τους αγώνες του λαού μέσα από τα έργα του

Ο μεγάλος μουσικοσυνθέτης Μίκης Θεοδωράκης δε «μένει πια εδώ». Εδώ όμως, στις καρδιές και στα χείλη του λαού, θα μείνει για πάντα το πλούσιο έργο του. Ένα έργο βγαλμένο από τα πάθη, τους καημούς, τα βάσανα, αλλά και τους πόθους, τις ανάγκες, τους αγώνες του λαού μας. Ένα έργο που έβαλε τη σφραγίδα του στην πολιτιστική δημιουργία της χώρας μας. Ένα έργο που εμπνεύστηκε από το λαό, αφιερώθηκε στο λαό και ο ίδιος ο λαός το κρατά σφιχτά στη φούχτα του, ακριβό «φυλακτό» της ίδιας της ιστορίας του. 

Ποιός δεν έχει τραγουδήσει τις μελωδίες του Μίκη Θεοδωράκη; Ποιός δεν αναγνωρίζει από τους πρώτους ήχους τα έργα του; Ποιός δεν γνώρισε την ποίηση, μεγάλους ποιητές του τόπου μας αλλά και άλλων χωρών μέσα από το έργο του; Ποιός δεν αισθάνθηκε αλληλεγγύη με τα πάθη άλλων λαών από τη μουσική του;

Σταχυολογήσαμε ορισμένα από τα έργα του, μέσα από έναν απέραντο κατάλογο εμβληματικών μουσικών έργων και τα παραθέτουμε, για να πούμε ένα «αντίο» στον μεγάλο μουσικοσυνθέτη, μέσα από ένα ταξίδι που ο ίδιος μας προσέφερε. 

Μέρα Μαγιού

Ο Μίκης Θεοδωράκης μελοποιεί τον «Επιτάφιο» του Γιάννη Ρίτσου το 1958 στο Παρίσι και ο δίσκος πρωτοπαρουσιάστηκε στην Ελλάδα στις 5 Οκτώβρη 1960 με ερμηνευτή τον Γρηγόρη Μπιθικώτση.

Τον «Επιτάφιο» εμπνεύστηκε ο ποιητής από το ρεπορτάζ και τη φωτογραφία που δημοσιεύτηκαν στον «Ριζοσπάστη» της 10ης Μάη 1936, που καταγράφει τη σφαγή των απεργών της Θεσσαλονίκης στις 9 Μάη 1936 από τη Χωροφυλακή και απεικονίζει τη μητέρα του πρώτου νεκρού εκείνης της σφαγής, του αυτοκινητιστή Τάσου Τούση να θρηνεί τον δολοφονημένο γιό της. 

Ο Αντώνης 

«Ο Αντώνης» σε ποίηση του Ιάκωβου Καμπανέλλη, περιλαμβάνεται στον δίσκο «Η Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν» που κυκλοφόρησε το 1965. Το κομμάτι ερμηνεύει η Μαρία Φαραντούρη. Στον δίσκο περιλαμβάνονται ακόμα τα κομμάτια «Άσμα Ασμάτων», «Ο Δραπέτης», «Άμα τελειώσει ο πόλεμος».

Ο Ι. Καμπανέλλης, υπήρξε και ο ίδιος κρατούμενος στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν. Εκεί, κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου πάνω από 122.000 κρατούμενοι - ανάμεσά τους και 3.700 Έλληνες - θανατώθηκαν από τους ναζί. 

Το έργο παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 1966, ενώ ιστορική είναι η συναυλία στον ίδιο τον τόπο του μαρτυρίου, στο Μαουτχάουζεν, τον Μάη 1988 με ερμηνεύτριες την Μαρία Φαραντούρη, την Ελινόαρ Μοάβ - Βιντιάδη και την Ανατολικογερμανίδα Γκίζελα Μάι, παρουσία δεκάδων χιλιάδων προσκυνητών από όλη την Ευρώπη.

Θα σημάνουν οι καμπάνες 

Η συγκλονιστική «Ρωμιοσύνη» του Γιάννη Ρίτσου γράφτηκε στα 1945, αποτυπώνοντας τις μεγαλύτερες στιγμές του λαού, που με το όπλο στο χέρι υπερασπίστηκε το ψωμί, τη λευτεριά και την τιμή του. Η μελοποίηση έγινε από τον Μίκη Θεοδωράκη το 1966.

Όπως είχε πει ο ίδιος ο συνθέτης, «στη γιορτή των Φώτων στα 1966 κάποιο άγνωστο χέρι τοποθέτησε το χειρόγραφο του Ρίτσου πάνω στο αναλόγιο του πιάνου μου στη Νέα Σμύρνη. Είχαν προηγηθεί συγκρούσεις στον Πειραιά με την αστυνομία. Ο άγριος ξυλοδαρμός και η κακοποίησή μου, γεγονότα που με επηρέασαν βαθιά. Τόσο, που μόλις διάβασα τον πρώτο στίχο "Αυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανό", κάθισα, όπως ήμουν λερωμένος με λάσπη και αίματα, και συνέθεσα μονορούφι τη "Ρωμιοσύνη"».

Η ανεπανάληπτη εκτέλεση του τραγουδιού από τον Γρηγόρη Μπιθικώτση. 

Της Εξορίας (Θάλασσες μας ζώνουν)

Το τραγούδι «Της Εξορίας» (Θάλασσες μας ζώνουν), περιλαμβάνεται στον ομώνυμο δίσκο που κυκλοφόρησε το 1976 και αποτελείται από τραγούδια σε ποίηση Μίκη Θεοδωράκη, Πάνου Λαμψίδη, Γιάννη Νεγρεπόντη, Μανόλη Αναγνωστάκη και Τάσου Λειβαδίτη.

Τα τραγούδια, μεταξύ αυτών, «Ο Ύμνος του ΕΛΑΝ», «Ήτανε νέοι, ήταν παιδιά», «Ελ Ζαατάρ», «Μου μιλάτε για κείνον» και «Κάθε πρωί» συντέθηκαν το χρονικό διάστημα από το 1943, έως το 1975.

Το τραγούδι, όπως και τα υπόλοιπα του δίσκου, ερμηνεύει ο Βασίλης Παπακωναταντίνου.

Ένα το χελιδόνι

Το εμβληματικό τραγούδι «Ένα το χελιδόνι» περιλαμβάνεται στο αριστουργηματικό «Άξιον Εστί», σε ποίηση Οδυσσέα Ελύτη.

Ο δίσκος ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά το 1964 και συμμετείχαν ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης, ο Μάνος Κατράκης, ο Θ. Δημήτριεφ, η χορωδία Θάλειας Βυζαντίου και Λαϊκή Ορχήστρα αποτελούμενη από τους Παπαδόπουλο-Καρνέζη στο μπουζούκι, Διδίλη στο πιάνο και Δημήτρη Φάμπα στην κιθάρα. Το κομμάτι, συντέθηκε το 1960-61 και όπως και ολόκληρος ο δίσκος ηχογραφήθηκε και άλλες φορές, τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό, ακόμη και σε άλλες γλώσσες, όπως στα Σουηδικά και τα Γερμανικά.

Εδώ ο Μίκης Θοδωράκης τραγουδά το «Ένα το χελιδόνι», ζωντανά στην μεγάλη συναυλία που έδωσε το 1987 στο ανατολικό Βερολίνο.

Έστειλα στο Κόμμα

Σε ποίηση του Φώντα Λάδη. Ένα από τα τραγούδια του δίσκου «Γράμματα από την Γερμανία» που γράφτηκαν το 1966, αλλά απαγορεύτηκαν από την λογοκρισία και κυκλοφόρησαν σε δίσκο 9 χρόνια μετά την σύνθεσή τους.

«Έστειλα στο κόμμα, δέκα μάρκα ακόμα.

Μη γράψουν τ’ όνομά μου,

μόνο τ’ αρχικά μου.

Όχι πως φοβάμαι, -τι εργάτης θα ‘μαι-

για τόσα όμως δεν κάνει

να χαλάν μελάνι.

Τα πολλά σαν πάρτε, τ’ όνομά μου βάλτε,

και πλάνο και τομέα

και με κεφαλαία».

Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις

Το κομμάτι «Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις» περιλαμβάνεται στον δίσκο «18 Λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας», σε ποίηση του Γιάννη Ρίτσου. 

Τα 18 Λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας, γράφτηκαν από τον ποιητή μέσα σε μια μέρα, το 1968, όταν ήταν εξόριστος στο Παρθένι της Λέρου, ύστερα από κρυφό μήνυμα που του έστειλε ο Μίκης Θεοδωράκης, ζητώντας του ανέκδοτο υλικό για να το μελοποιήσει. 

Μικρά στιγμιότυπα του χώρου, των ανθρώπων και της ιστορικής μνήμης αποτυπώνονται στην ποιητική σύνθεση, που μελοποιήθηκε στο εξωτερικό και υπήρξε το πρώτο μουσικό έργο του συνθέτη που κυκλοφόρησε αμέσως μετά τη δικτατορία με ερμηνευτές τον Γιώργο Νταλάρα και την Αννα Βίσση.

Το έργο πρωτοπαρουσιάστηκε στις 17/1/73 στο «Αλμπερτ Χολ» του Λονδίνου, ενώ η πρώτη ηχογράφησή του έγινε στο Παρίσι, το 1973, με ερμηνευτές τους Μαρία Φαραντούρη, Πέτρο Πανδή, Αφροδίτη Μάνου και Αχ. Κωστούλη. Στο βίντεο πάνω το τραγούδι ερμηνεύει ο Γιώργος Νταλάρας. 

Οι Μοιραίοι

«Οι Μοιραίοι», ένα από τα πιο γνωστά ποιήματα του Κώστα Βάρναλη, που πρωτοδημοσιεύτηκαν το 1922 στο περιοδικό «Νεολαία» της ΟΚΝΕ, είναι ένα από τα δύο ποιήματά του, που μελοποίησε ο Μίκης Θεοδωράκης, το 1964, ως ελάχιστο φόρο τιμής στον μεγάλο ποιητή. Το άλλο ήταν η «Μπαλάντα του Αντρίκου». Και τα δύο τραγούδια, ερμηνευμένα από τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, συμπεριλήφθηκαν στον κύκλο τραγουδιών «Πολιτεία Β'».

Ο Μ. Θεοδωράκης μελοποίησε και άλλα ποιήματα του Κ. Βάρναλη: Στη δίπρακτη όπερά του «Κώστας Καρυωτάκης» (μαζί με ποίηση Κ. Καρυωτάκη), «Η Μάνα του Χριστού» (στη δεύτερη διασκευή της «Σουίτας αρ. 2), έργο για τρίφωνη γυναικεία χορωδία και ορχήστρα - 1955, «Οι πόνοι της Παναγιάς» (σχέδιο) για μεικτή χορωδία - 1958.

Σαββατόβραδο

Το τραγούδι «Σαββατόβραδο», σε ποίηση Τάσου Λειβαδίτη, περιλαμβάνεται στον δίσκο «Πολιτεία» που ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά την περίοδο '60 - '61 με ερμηνευτές τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, τον Στέλιο Καζαντζίδη και την Μαρινέλλα.

Πρόκειται για τα πρώτα τραγούδια με στίχους του Τ. Λειβαδίτη που κυκλοφόρησαν. Στον δίσκο περιλαμβάνονται κι άλλα τραγούδια σε δικούς του στίχους («Μάνα μου και Παναγιά», «Βρέχει στη φτωχογειτονιά», «Δραπετσώνα», «Εχω μια αγάπη»).

Η πρώτη ουσιαστική επαφή του Τάσου Λειβαδίτη με το χώρο της μουσικής πραγματοποιείται το 1945 μέσα στα γραφεία της Λέσχης της ΕΠΟΝ στην Αθήνα, όπου γνωρίζει τον Μίκη Θεοδωράκη, όπως και άλλους διανοούμενους της Τέχνης και του Πολιτισμού, μια συνάντηση, η οποία τα επόμενα χρόνια θα αποφέρει, στο χώρο της ελληνικής μουσικής, ορισμένα από τα σημαντικότερα τραγούδια του 20ού αιώνα.

Το τραγούδι της Ξενιτιάς (Φεγγάρι μάγια μου 'κανες)

Τα τραγούδια του δίσκου «Όμορφη πόλη» συντέθηκε στα '61 - '62 για την ομώνυμη επιθεώρηση που παρουσιάστηκε στο θέατρο «Παρκ» το καλοκαίρι του 1962 σε σκηνοθεσία Μιχάλη Κακογιάννη και κείμενα του Μποστ. Ο δίσκος ηχογραφήθηκε το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς με ερμηνευτές την Ντόρα Γιαννακοπούλου, τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, τον Ανδρέα Ντούζο και τις Άννα και Μαρία Καλουτά. Περιλαμβάνει τραγούδια σε στίχους Δημήτρη Χριστοδούλου, Ερρίκου Θαλασσιού, Μποστ και Άκου Δασκαλόπουλου. 

Στο βίντεο πάνω, το τραγούδι της Ξενιτιάς (Φεγγάρι μάγια μου 'κανες), σε στίχους Ερρίκου Θαλασσινού, ερμηνεύει ο Μανώλης Μητσιάς. 

Los Libertadores 

Κραυγή ελευθερίας, το «Canto General», αποτελεί το έργο - σύμβολο, που ένωσε την ποίηση του μεγάλου Χιλιανού ποιητή Πάμπλο Νερούδα και τη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη

Το έργο επρόκειτο να δοθεί σε πρώτη εκτέλεση το 1973 στη Χιλή. Ο Σαλβαδόρ Αλιέντε και ο Πάμπλο Νερούδα θα αφιέρωναν τη συναυλία στον ελληνικό λαό που υπέφερε από τη στρατιωτική δικτατορία. Η εκδήλωση ματαιώθηκε, εξαιτίας του πραξικοπήματος του Πινοτσέτ στη Χιλή...

Οταν ο Θεοδωράκης επέστρεψε στην Ελλάδα, μετά την κατάρρευση της δικτατορίας, αφιέρωσε την πρώτη εκτέλεση του έργου, το 1975, με ερμηνευτές την Μαρία Φαραντούρη και τον Πέτρο Πανδή, στο στάδιο «Καραϊσκάκη» στη μνήμη του Αλιέντε, του Νερούδα και στον αγωνιζόμενο λαό της Χιλής.

Την ιδέα για τη μελοποίηση του έπους, ο Μίκης Θεοδωράκης τη συνέλαβε το 1971, κατά τη διάρκεια επίσκεψής του στη Χιλή, προσκεκλημένος της κυβέρνησης Αλιέντε, όπου παραβρέθηκε σε συναυλία με έργα Χιλιανών συνθετών σε ποίηση Νερούδα. Μετά την επιστροφή του στο Παρίσι, ασχολήθηκε αμέσως με τη σύνθεση. Ικανοποιημένος από τη δουλειά του Μίκη Θεοδωράκη, ο Νερούδα ζήτησε από τον συνθέτη να συμπεριλάβει στο έργο και τρία ποιήματα για τους Λατινοαμερικανούς ήρωες Zapata, Lautaro και Sandino. Το 1973, ο συνθέτης έκανε ακόμα μια προσθήκη, σε δικούς του στίχους, αμέσως μετά το θάνατο του ποιητή, το «Neruda Requiem». 

Βρέχει στην φτωχογειτονιά

Το τραγούδι σε στίχους Τάσου Λειβαδίτη, που «έντυσε» την ταινία «Συνοικία το όνειρο». Ένα από τα πλέον αναγνωρίσιμα «κινηματογραφικά» τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη. Ηχογραφήθηκε το 1960, από τον Γρηγόρη Μπιθικώτση.

Η ταινία «Συνοικία το όνειρο» έχει αφήσει ιστορία στον ελληνικό Κινηματογράφο. Προβλήθηκε το 1961. Είναι μια ταινία πολιτικά και κοινωνικά φορτισμένη, μια άψογη ηθογραφία των φτωχότερων περιοχών της Αθήνας, σε σκηνοθεσία του Αλέκου Αλεξανδράκη, σενάριο του Τάσου Λειβαδίτη, με την έξοχη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη

Το τραγούδι «Βρέχει στη φτωχογειτονιά», έγινε «ύμνος» της φτωχολογιάς και αποτελεί μια από τις σημαντικότερες λαϊκές στιγμές στην ιστορία του ελληνικού τραγουδιού.

Η πρώτη προβολή της ταινίας έγινε με επεισόδια, καθώς η αστυνομία αποπειράθηκε να εμποδίσει την είσοδο του κοινού στον κινηματογράφο και η παρακολούθησή της, ουσιαστικά, κατέληξε να είναι πράξη αντίστασης. Η ταινία δεν προβλήθηκε στις επαρχιακές πόλεις, παρά μόνο στα μεγάλα αστικά κέντρα, αλλά τελικά τιμήθηκε με 2 βραβεία στο κινηματογραφικό φεστιβάλ της Θεσσαλονίκης. Η ταινία προβλήθηκε επίσης στην ΕΣΣΔ, στη Βουλγαρία και στην Ουγγαρία το 1962 και σημείωσε μεγάλη επιτυχία.

Κάποτε θα ‘ρθουν να σου πούν

Ένα ακόμη αξέχαστο τραγούδι από τα «κινηματογραφικά» του Μίκη Θεοδωράκη, σε στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου, για την ταινία «Ο Ασυμβίβαστος» που προβλήθηκε το 1979.

Με την αξεπέραστη ερμηνεία του Παύλου Σιδηρόπουλου.

Ποιος τη ζωή μου

Το τραγούδι «Ποιος τη ζωή μου» σε ποίηση Μάνου Ελευθερίου περιλαμβάνεται στον δίσκο «Τα τραγούδια του Αγώνα» που ηχογραφήθηκε το 1971. Στην πρώτη ηχογράφηση που έγινε στο Λονδίνο, τα τραγούδια του δίσκου ερμηνεύουν η Μαρία Φαραντούρη, η Μαρία Δημητριάδη, ο Λάκης Καραλης και ο ίδιος ο συνθέτης.

Στον δίσκο περιλαμβάνονται μελοποιημένα ποιήματα των Μάνου Ελευθερίου, Αλέκου Παναγούλη, Γεωργίας Δεληγιάννη - Αναστασιάδη, Νότη Περγιάλη, Μίκη Θεοδωράκη, ενώ οι συνθέσεις έγιναν την περίοδο που ο Μίκης Θεοδωράκης ήταν εξόριστος και την αμέσως επόμενη περίοδο. 

Στο βίντεο πάνω, το τραγούδι ερμηνεύει ο αξέχαστος Δημήτρης Μητροπάνος.