Τα γεγονότα της Τασκένδης

Η ΚΕ του ΚΚΕ αποφασίζει, 31/8/1956, να διαλύσει και να ανασυγκροτήσει πολλές από τις Κομματικές Οργανώσεις στην Τασκένδη, αφού χιλιάδες κομματικά μέλη δεν πειθάρχησαν στις αποφάσεις της 6ης Πλατιάς Ολομέλειας της ΚΕ.

Τα γεγονότα της Τασκένδης αποτέλεσαν αναμφίβολα μια από τις πιο δραματικές στιγμές στη ζωή των πολιτικών εξόριστων μετά τον εμφύλιο, ανοίγοντας ένα χάσμα που θα έκανε δεκαετίες να επουλωθεί.
Με αφορμή την θλιβερή επέτειο, αναδημοσιεύουμε ένα απόσπασμα από το Β’ τόμο του δοκιμίου ιστορίας του ΚΚΕ, το οποίο φωτίζει το παρασκήνιο της σύγκρουσης, το ρόλο των Σοβιετικών καθώς και τα βαθύτερα πολιτικά αίτια της:

Οι 16.000 πολιτικοί πρόσφυγες στη Σοβιετική Ένωση ζούσαν στη Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία του Ουζμπεκιστάν, στα όρια των πόλεων Τασκένδης και Τσιρτσίκ και συγκεκριμένα σε 14 συγκροτήματα κατοικιών (1η έως 14η Πολιτεία, από τις οποίες η 5η βρισκόταν στο Τσιρτσίκ). Πολλοί από αυτούς εργάζονταν στις εργοστασιακές μονάδες και άλλες επιχειρήσεις της περιοχής.

Η Κομματική Οργάνωση Τασκένδης (ΚΟΤ), η δύναμη της οποίας ήταν 8.000 μέλη, είχε την εξής διάταξη, σύμφωνα και με Έκθεση της αντιπροσωπίας της ΚΕ του ΚΚΕ που βρισκόταν το 1955 στην Τασκένδη. Η Έκθεση αναφέρει:

«… Η ΚΟΤ έχει την παρακάτω συγκρότηση, χοντρικά. Κομματικές Οργανώσεις Πολιτειών 1η,2η(…) 14η, Οικοδομικών Επιχειρήσεων-Γκορστρόι και εργοστασίου Τασελμάς. Εκτός από αυτές τις ΚΟ, έχει και περίπου 40 ανεξάρτητες ΚΟΒες.»[1]

Πιο αναλυτικά η διάρθρωση της ΚΟΤ περιλάμβανε:

• Κομματικές Οργανώσεις των Πολιτειών (εδαφικές), μία σε κάθε Πολιτεία. Αποτελούνταν από μέλη του ΚΚΕ που δεν ήταν εργαζόμενοι και από μέλη του Κόμματος που δε συμπλήρωναν τον απαιτούμενο αριθμό για να συγκροτήσουν ΚΟΒ στο χώρο της δουλειάς τους. Επίσης στις Κομματικές Οργανώσεις των Πολιτειών ανήκαν και οι ΚΟΒ-Τμήματα εργοστασίων και επιχειρήσεων της Τασκένδης.
• Κομματική Οργάνωση Οικοδομικών Επιχειρήσεων, στην οποία ανήκαν τα κομματικά μέλη που δούλευαν στην κρατική επιχείρηση κατασκευών Τασκένδης και Τσιρτσίκ.
• Κομματική Οργάνωση Τασελμάς, αποτελούμενη από τα μέλη του Κόμματος που εργάζονταν στο ομώνυμο εργοστασιακό συγκρότημα.

Καθεμία από τις παραπάνω Κομματικές Οργανώσεις καθοδηγούνταν από Κομματική Επιτροπή και υποδιαιρούνταν σε Κομματικά Τμήματα, καθένα από τα οποία είχε Γραφείο και Γραμματέα. Δηλαδή λειτουργούσαν σαν ΚΟΒ.

• Τις λεγόμενες «ανεξάρτητες ΚΟΒ» που συγκροτούνταν σε διάφορους χώρους δουλειάς, οι οποίες καθοδηγούνταν απευθείας από την Κομματική Επιτροπή Τασκένδης (ΚΕΤ) που ήταν το καθοδηγητικό όργανο της ΚΟΤ. Εκλεγόταν κάθε χρόνο από κομματική Συνδιάσκεψη. Η ΚΕΤ είχε 9μελές Γραφείο και 3μελή Γραμματεία.

Στους χώρους δουλειάς την ευθύνη για τη δράση των ΚΟΒ του ΚΚΕ, μόνο όσο αφορούσε τα ζητήματα του χώρου εργασίας, είχε ο αναπληρωτής γραμματέας της αντίστοιχης ΚΟ του ΚΚ Ουζμπεκιστάν.

Οι νεολαίοι πολιτικοί πρόσφυγες ήταν μέλη της Λενινιστικής Κομσομόλ, ενώ σχεδόν όλοι οι εργαζόμενοι ήταν μέλη των σοβιετικών συνδικάτων. Ακόμα οι πολιτικοί πρόσφυγες είχαν συγκροτήσει συλλόγους πολιτικών προσφύγων και άλλες μαζικές οργανώσεις.

Το 1955 η ΚΟΤ ήταν η μοναδική συγκροτημένη οργάνωση που υπαγόταν αποκλειστικά στο ΚΚΕ. Λόγω του μεγέθους της έπαιζε καθοριστικό ρόλο στις αποφάσεις των κομματικών σωμάτων (Συνέδριο ή Συνδιάσκεψη), καθώς και στην εκλογή της Κεντρικής Επιτροπής. Γι’ αυτούς τους λόγους ήταν επόμενο η εσωκομματική διαπάλη και η φραξιονιστική δραστηριότητα να επικεντρωθεί στην περιοχή της Τασκένδης.

Τα γεγονότα στην ΚΟ Τασκένδης δεν ήταν κεραυνός σε ξάστερο ουρανό. Η φραξιονιστική δράση είχε προηγηθεί για μεγάλο χρονικό διάστημα, με την καθοδήγηση ηγετικών κλιμακίων του ΚΚΣΕ και με βασικό της στοιχείο την υπονόμευση της ηγεσίας του ΚΚΕ, κατά κύριο λόγο του Ν. Ζαχαριάδη. Κεντρικά ζητήματα της ιδεολογικοπολιτικής πλατφόρμας που διαμορφώθηκε ήταν ο χαρακτήρας της επανάστασης στην Ελλάδα, η εσωκομματική λειτουργία, καθώς και αν σωστά το ΚΚΕ είχε επιλέξει τον ένοπλο αγώνα (1946-1949).

Από το Γενάρη έως το Μάη του 1955 η αντιπροσωπία της ΚΕ του ΚΚΕ στην Τασκένδη, αποτελούμενη από τα αναπληρωματικά μέλη της ΚΕ Παντελή Βαϊνά και Βαγγέλη Παπαδόπουλο (Φωκά), προσπαθούσε να διερευνήσει καταγγελίες στελεχών και μελών της ΚΟΤ για φαινόμενα αυταρχισμού, παραβιάσεων της κομματικής λειτουργίας, χωρίς να μπορέσει τελικά να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που υπήρχαν.

Στην ΚΟΤ βρισκόταν σε εξέλιξη το καλοκαίρι του 1955 η διαδικασία για την 4η Συνδιάσκεψη της Οργάνωσης, που είχε προγραμματιστεί να γίνει στις 13 Αυγούστου. Πριν την πραγματοποίησή της πήγε στην Τασκένδη ο Δημήτρης Βλαντάς (9.7.1955) και λίγες ημέρες αργότερα ο Νίκος Ακριτίδης (18 Ιούλη). Επίσης πήγαν και πάλι στην Τασκένδη οι Βαγγέλης Παπαδόπουλος και Παντελής Βαϊνάς (22 Ιούλη). Η αντιπροσωπία της ΚΕ δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί.

Με ευθύνη του Γραφείου της Κομματικής Επιτροπής Τασκένδης (ΚΕΤ), καθώς και με ανάμιξη στελεχών του ΚΚΣΕ και των κρατικών οργάνων της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας του Ουζμπεκιστάν, έγιναν καταστατικές παραβιάσεις, ενώ η φραξιονιστική δράση σε βάρος της ΚΕ του ΚΚΕ εμφανιζόταν ως αντιπαράθεση με ορισμένα τοπικά στελέχη της ΚΟΤ. Στόχος της δραστηριότητας ήταν ο έλεγχος των οργάνων και των αντιπροσώπων της Συνδιάσκεψης της ΚΟΤ. Ήταν χαρακτηριστικό ότι οι αντιπρόσωποι και τα παρακάτω καθοδηγητικά όργανα, που είχαν ήδη εκλεγεί, βρίσκονταν σε αναντιστοιχία με την πολιτική τοποθέτηση της κομματικής βάσης, αλλά και της ΚΕΤ, που η πλειοψηφία της τασσόταν υπέρ της ΚΕ του ΚΚΕ και κατάγγειλε επεμβάσεις σε εφορευτικές επιτροπές, αποκλεισμούς υποψηφίων και εκβιασμούς με στόχο να κυριαρχήσουν στα όργανα οι φραξιονιστές.

Με παρέμβαση της αντιπροσωπίας της ΚΕ, το Γραφείο της ΚΕΤ συμφώνησε να αναβληθεί η Συνδιάσκεψη για τις 21 Αυγούστου.

Στις 12 Αυγούστου πήγε στην Τασκένδη και ο Νίκος Ζαχαριάδης. Η αντιπροσωπία της ΚΕ έκανε προσπάθεια να αναβληθεί εκ νέου η Συνδιάσκεψη, γεγονός που συνάντησε την αντίδραση του απερχόμενου Γραφείου της ΚΕΤ και στελεχών του ΚΚΣΕ από τη ΣΔ του Ουζμπεκιστάν. Στις 15 και 16.8.1955 ο Νίκος Ζαχαριάδης κατάγγειλε τη φραξιονιστική δραστηριότητα σε αχτίφ 1.200 μαχητών του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας και στελεχών της ΚΟΤ. Το αχτίφ συντάχτηκε με την αντιπροσωπία της ΚΕ του ΚΚΕ. Στις 18 Αυγούστου η Συνδιάσκεψη της ΚΟΤ αναβλήθηκε επ’ αόριστον με απόφαση της αντιπροσωπίας της ΚΕ.

Όπως προκύπτει από Έκθεση που υπογράφουν οι Ν. Ζαχαριάδης, Δ. Βλαντάς. Ν. Ακριτίδης, Π. Βαϊνάς και Β. Παπαδόπουλος, το Γραφείο της ΚΕΤ είχε ομαδοποιηθεί. Αναφέρει η Έκθεση:

«Στη συνεδρίαση του Γραφείου της Κομματικής Επιτροπής στις 2.8.55 μόλις ανακοινώθηκε η ημερήσια διάταξη, ο Δημητρίου δήλωσε: “Τι μαζευόμαστε και συζητάμε, αφού είναι γνωστό το αποτέλεσμα της συζήτησης; Ό, τι και να συζητήσουμε, πέντε με τέσσερις θα είμαστε και καμιά ομάδα δεν πρόκειται να υποταχθεί στην άλλη.”[2] Το Γραφείο της ΚΕΤ ήταν χωρισμένο σε δύο ομάδες πριν από 6 μήνες.»[3]

Στις 9 Σεπτέμβρη η αντιπροσωπία της ΚΕ διόρισε νέο Γραφείο, αφού καθαίρεσε το Γραφείο της ΚΕΤ και μέλη των Επιτροπών σε πέντε Πολιτείες (2η, 3η, 9η, 11η, 12η), με αφορμή επεισόδια που προκάλεσαν στελέχη στην 3η Πολιτεία, μαζί με το διαγραμμένο από τον Αύγουστο Γραμματέα της ΚΟΤ Αριστοτέλη Χοτούρα. Την επόμενη ημέρα, με αφορμή τις καθαιρέσεις που ανακοινώθηκαν από το ραδιόφωνο των Πολιτειών, πραγματοποιήθηκε ανοιχτή συγκέντρωση-διαμαρτυρία και επίθεση στα γραφεία της ΚΕΤ στην 7η Πολιτεία, όπου βρισκόταν η αντιπροσωπία της ΚΕ. Η επίθεση έφτασε ως και σε χειροδικίες, προπηλακισμούς και τραυματισμούς.

Στις 11 Σεπτέμβρη χιλιάδες μέλη της ΚΟΤ και οπαδοί, που είχαν ταχτεί υπέρ της ΚΕ του ΚΚΕ, προχώρησαν σε συγκέντρωση και βίαια επεισόδια ενάντια στα καθαιρεμένα στελέχη της ΚΟΤ και τους υποστηρικτές τους. Σε αυτά τα γεγονότα αναμίχτηκαν φανερά υπέρ των καθαιρεμένων στελέχη του ΚΚΣΕ και οι κρατικές Αρχές της ΣΔ του Ουζμπεκιστάν, που προχώρησαν σε πολλές συλλήψεις.

Τα βίαια επεισόδια στις 9, 10 και 11 Σεπτέμβρη ήταν αποτέλεσμα μιας πρωτόγνωρης διαπάλης που εκδηλώθηκε στην ΚΟΤ ανάμεσα στην ΚΕ του ΚΚΕ και το Γραφείο της ΚΕΤ, με το οποίο συντάσσονταν και μέλη της ΚΕ, όπως ο Κ. Κολιγιάννης, καθώς και τα τοπικά κρατικά όργανα και τα κομματικά όργανα του ΚΚΣΕ. Με τη Συνδιάσκεψη υπολόγιζαν ότι θα διαμορφωνόταν εκείνος ο συσχετισμός δυνάμεων που θα επέβαλε την αλλαγή της ηγεσίας του ΚΚΕ. Όμως τα πράγματα εξελίχτηκαν διαφορετικά. Η μεγάλη πλειοψηφία της ΚΟΤ τοποθετήθηκε υπέρ της ΚΕ του ΚΚΕ και άρχισε να προετοιμάζει την 4η Συνδιάσκεψη, την οποία όρισε για τις αρχές Γενάρη του 1956.

Στη φραξιονιστική δράση αναφέρθηκε και ο Ν. Ζαχαριάδης σε συζήτηση που είχε με αντιπροσωπία του ΚΚΣΕ στις 12.10.1955. Υπογράμμισε, μάλιστα, ότι τέτοια διασπαστική δουλειά γινόταν και στην Ελλάδα:

«… Έχουμε στοιχεία ότι και σε άλλες Λαϊκές Δημοκρατίες, όπως επίσης και στην Ελλάδα, γίνεται διασπαστικός αγώνας κατά της ΚΕ του ΚΚΕ, όπως και στην Τασκένδη. Δεν γνωρίζω αν η τοπική φράξια συνδέεται με εκείνες που κάνουν τον ίδιο αγώνα στην Ελλάδα. Είναι όμως φανερό ότι έχουν ακριβώς την ίδια δραστηριότητα.»[4]

Τα γεγονότα στην ΚΟ Τασκένδης αποτέλεσαν την πρώτη ανοιχτή σύγκρουση του Ν. Ζαχαριάδη με την ηγεσία του ΚΚΣΕ και εκδήλωση κρίσης στο ΚΚΕ. Γι’ αυτό έγιναν επί δεκαετίες σημείο σκληρής αντιπαράθεσης ανάμεσα στις δύο πλευρές που συγκροτούσαν τότε τους αντίστοιχους πόλους της διαπάλης, αντιπαράθεση που πήρε αναμφίβολα δραματικό χαρακτήρα.

Παράλληλα, αξιοποιήθηκαν και συνεχίζουν να αξιοποιούνται από όλες τις αντίπαλες προς το ΚΚΕ πλευρές (αστικές, του δεξιού και του αριστερού οπορτουνισμού), για να πλήξουν τις αρχές και την ηθική υπόσταση του ΚΚΕ.

Τα γεγονότα στην ΚΟ Τασκένδης επιβεβαίωσαν ότι η εσωκομματική διαπάλη παίρνει οξύτατο χαρακτήρα, ιδιαίτερα όταν ο οπορτουνισμός έχει ωριμάσει σε οργανωμένο ιδεολογικοπολιτικό ρεύμα μέσα στο Κόμμα. Τίθεται, όμως, το εξής ζήτημα: Βρισκόταν το ΚΚΕ σε κρίση πριν τα γεγονότα στην Τασκένδη;

Τα στοιχεία της περιόδου δείχνουν ότι υπήρχε διαπάλη, αλλά το συντριπτικά μεγάλο τμήμα του ΚΚΕ ήταν συσπειρωμένο. Εκείνο που διαφαινόταν τότε ήταν τα αδιέξοδα που δημιουργούσε η πολιτική του γραμμή, η ανάγκη να επεξεργαζόταν το ΚΚΕ ένα επαναστατικό πρόγραμμα. Ακόμα, η ανάγκη να ανανέωνε τη σύνθεση στα καθοδηγητικά του όργανα και να προχωρούσε η οικοδόμηση ισχυρών παράνομων Κομματικών Οργανώσεων.

Η κρίση στο ΚΚΕ ωρίμασε με την παρέμβαση του ΚΚΣΕ. Το ΚΚΕ, ως τμήμα του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, διαπλεκόταν με τις διεθνείς εξελίξεις και πολλές φορές δεχόταν την αποφασιστική τους επίδραση. Ο αντικειμενικά διεθνιστικός χαρακτήρας της ταξικής πάλης είναι η πηγή και της διαπλοκής εσωτερικών και εξωτερικών παραγόντων, που κάτω από μια σειρά προϋποθέσεις οδηγούν στην ανάπτυξη του οπορτουνισμού.

Η ανασυγκρότηση και η ισχυροποίηση των κομματικών δυνάμεων, που επιδίωκαν την αλλαγή πορείας του ΚΚΕ, δεν ήταν στενά εσωκομματική υπόθεση. Η δεξιά οπορτουνιστική στροφή στο ΚΚΕ στηρίχτηκε με κάθε τρόπο από το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα και πρωταρχικά από το ΚΚΣΕ. Όπως έχει αναφερθεί, ήδη από το 1949-1950 υπήρχε επικοινωνία ανάμεσα σε ανώτατα στελέχη του ΚΚΣΕ και του ΚΚΕ (Παρτσαλίδης, Βαφειάδης), αφού και στο ΚΚΣΕ η διαπάλη ήταν έντονη.

Όσο εξελισσόταν ο αγώνας του ΔΣΕ, ο στόχος του για τη σοσιαλιστική εξουσία δεν προκάλεσε εσωκομματική αμφισβήτηση, με ελάχιστες εξαιρέσεις. Μετά από την ήττα του ΔΣΕ, και όσο γινόταν σαφές ότι δεν ήταν κοντά η ώρα της επαναστατικής νίκης, αναβίωνε και ενδυνάμωνε η συμβιβαστική, οπορτουνιστική ερμηνεία του προβλήματος της μη κατάκτησης της εξουσίας.

Το θέμα που τέθηκε τότε ήταν η πλήρης αλλαγή της πολιτικής του ΚΚΕ. Δε θεωρούνταν επαρκείς οι προσαρμογές που ήδη είχαν γίνει στην πολιτική του από την Κεντρική Επιτροπή, όπως η απόσυρση του Σχεδίου Προγράμματος το 1954 και η Δήλωση της 5ης Ολομέλειας της ΚΕ (1955) για το Γιουγκοσλαβικό, που κατά βάση ευθυγραμμιζόταν με τη νέα πολιτική προσέγγισης της ΕΣΣΔ απέναντι στη Γιουγκοσλαβία.

Επομένως τα γεγονότα στην ΚΟΤ ήταν το προοίμιο της 6ης Πλατιάς Ολομέλειας που ακολούθησε. Οι αποφάσεις που πήρε φωτίζουν καλύτερα κα τα γεγονότα στην ΚΟ Τασκένδης και αντίστροφα.

[1] Αρχείο ΚΚΕ, Έγγραφο 27757, Έκθεση της αντιπροσωπίας της ΚΕ του ΚΚΕ (Ζαχαριάδης, Βλαντάς, Ακριτίδης, Βαϊνάς, Φωκάς) για την κατάσταση της ΚΟ Τασκένδης και τα μέτρα που πήρε, 13.12.1955, σελ. 1 -2.

[2] Τα μέλη του Γραφείου της ΚΕΤ που τάχτηκαν ενάντια στην πολιτική γραμμή της ΚΕ ήταν κατά σειρά οι Χοτούρας Αριστοτέλης (Γραμματέας της ΚΟΤ), Αδαλή Σοφία, Δημητρίου Πάνος, Φουρκιώτης Γιώργης, Παπαθωμίδης Νίκος. Υπέρ της ΚΕ ήταν οι Τσερβελής Γιάννης (β’ Γραμματέας της ΚΟΤ), Καρανίκας, Μεταξάς, Πέικος.

[3] Αρχείο ΚΚΕ, Έγγραφο 27757, Έκθεση της αντιπροσωπίας της ΚΕ του ΚΚΕ (Ζαχαριάδης, Βλαντάς, Ακριτίδης, Βαϊνάς, Φωκάς) για την κατάσταση της ΚΟ Τασκένδης και τα μέτρα που πήρε, 13.12.1955, σελ. 28.

[4] Β. Γ. Αφινιάν, Β. Κόντης, Κ. Παπουλίδης, Ν. Ντ. Σμιρνόβα, Ν. Τομίλινα, Οι σχέσεις ΚΚΕ και ΚΚΣΕ στο διάστημα 1953-1977, σελ. 68, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1999.

*Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, β’ τόμος 1949-1968, τέταρτη έκδοση, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2012

Πληροφορίες από Κατιούσα