Η είσοδος του ΕΑΜ στην κυβέρνηση «Εθνικής Ενότητας»

Σχηματίζεται, 2/9/1944, κυβέρνηση «Εθνικής Ενότητας» υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου. Σε αυτή το ΕΑΜ και η ΠΕΕΑ εκπροσωπούνται με 6 υπουργούς (τους Α. Σβώλο – Οικονομικών, Γ. Ζέβγο – Γεωργίας, Μ. Πορφυρογιάννη – Εργασίας, Ν. Ασκούτση – Δημοσίων Έργων και Η. Τσιριμώκο – Εθνικής Οικονομίας) και 1 υφυπουργό (τον Α. Αγγελόπουλο – Οικονομικών).

Η Κυβέρνηση «Εθνικής Ενότητας» ήταν προϊόν της Συμφωνίας του Λιβάνου (Μάης 1944) και αντικατόπτριζε το πρόβλημα στρατηγικής του ΚΚΕ την περίοδο της Κατοχής και της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης.

Ως αποτέλεσμα αυτής της στρατηγικής, δεν αξιοποιήθηκε το γεγονός ότι ο λαός ήταν ένοπλος, ενώ είχαν διαμορφωθεί φύτρα εξουσίας (λαϊκή αυτοδιοίκηση, δικαιοσύνη, παιδεία, κ.α.), που θα μπορούσαν αν εξελιχθούν σε πυρήνες της επαναστατικής δράσης για την καθολική σύγκρουση, με στόχο την κατάκτηση της εργατικής εξουσίας.

Η είσοδος του ΕΑΜ στην κυβέρνηση «Εθνικής Ενότητας»

Στις 2 Σεπτέμβρη του 1944, έναν περίπου μήνα πριν την απελευθέρωση της Αθήνας, το ΕΑΜ προσχώρησε στην κυβέρνηση «Εθνικής Ενότητας» του Γ. Παπανδρέου. Ο Αλ. Σβώλος, που ήταν πρωθυπουργός της κυβέρνησης των βουνών ορκίστηκε υπουργός Οικονομικών. Ο Αγγ. Αγγελόπουλος ορκίστηκε υφυπουργός Οικονομικών. Ο Γ. Ζέβγος υπουργός Γεωργίας, ο Μ. Πορφυρογένης υπουργός Εργασίας, ο Ηλ. Τσιριμώκος υπουργός Εθνικής Οικονομίας και ο Ν. Ασκούτσης υπουργός Δημοσίων Εργων. Την ίδια μέρα ο αρχιστράτηγος των συμμαχικών δυνάμεων της Μεσογείου στρατηγός Ουίλσον διόρισε τον Σκόμπι διοικητή των χερσαίων δυνάμεων στην Ελλάδα και τον Αμερικάνο στρατηγό Πέρσι Σάντλερ, αναπληρωτή διοικητή για τη βοήθεια και τις επανορθώσεις.

Στις 4 Σεπτέμβρη έγινε το πρώτο Υπουργικό Συμβούλιο με τη συμμετοχή των ΕΑΜιτών υπουργών και αποφασίστηκε ομόφωνα να απευθύνει η κυβέρνηση διάγγελμα προς τον ελληνικό λαό, στο οποίο, μεταξύ άλλων, αναφερόταν¹: «Αναγγέλλοντες προς τον ελληνικόν λαόν την πραγματοποίησιν της κυβερνήσεως της πλήρους Εθνικής Ενώσεως είμεθα βέβαιοι ότι μεταδίδομεν χαρμόσυνον είδησιν, διότι αποτελεί αύτη πάγκοινον πόθον του ελληνικού λαού. Πολιτικόν Πρόγραμμα της Κυβερνήσεως αποτελεί το Εθνικόν Συμβόλαιον του Λιβάνου». Χωρίς αμφιβολία η όλη εξέλιξη συνιστούσε μια πολύ σοβαρή υποχώρηση του ΕΑΜ έναντι του αστικού κόσμου, που δεν είχε κάνει το παραμικρό για την απελευθέρωση της χώρας, αλλά και έναντι της Μ. Βρετανίας που κατάφερνε για άλλη μια φορά να προωθήσει τα ιμπεριαλιστικά της σχέδια, βάζοντας σοβαρή παρακαταθήκη για τον έλεγχο των μεταπολεμικών κοινωνικοπολιτικών εξελίξεων στην Ελλάδα.

Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή, ξεκινώντας από το Συνέδριο του Λιβάνου και το περιβόητο «Εθνικό Συμβόλαιο» που υιοθετήθηκε εκεί, για να αποτελέσει στη συνέχεια το πολιτικό πρόγραμμα της κυβέρνησης «Εθνικής Ενότητας».

Το Συνέδριο του Λιβάνου και οι αποφάσεις του

Το συνέδριο του Λιβάνου άρχισε στις 17 Μαΐου του 1944 και τελείωσε στις 20 του ιδίου μήνα. Στις εργασίες του συμμετείχε η αντιπροσωπεία των βουνών και όλος σχεδόν ο παλιός αστικός πολιτικός κόσμος. Εκτός από την ΠΕΕΑ, το ΕΑΜ και το ΚΚΕ που είχαν λαϊκή δύναμη πίσω τους κανένας άλλος δεν μπορούσε να ισχυριστεί ότι εκπροσωπούσε κάτι περισσότερο από τον εαυτό του ή μικροομάδες που, όμως, καμιά απήχηση δεν είχαν στο λαό. Κι όμως σ' αυτό το συνέδριο, η δύναμη του ΕΑΜ υποτάχθηκε στην αδυναμία και στην ανυπαρξία των άλλων που μόνη δύναμή τους είχαν τη στήριξη της Μ. Βρετανίας. Τελική κατάληξη του συνεδρίου ήταν το περιβόητο «Συμβόλαιο του Λιβάνου», το οποίο υπέγραψαν όλες οι πλευρές.

Το «συμβόλαιο» αυτό καταδίκαζε το κίνημα της Μ. Ανατολής ως «έγκλημα κατά της πατρίδος» και προέβλεπε, μελλοντικά, τη δημιουργία «εθνικού στρατού, ο οποίος θα είναι απηλλαγμένος πάσης επιρροής κομμάτων, θα ανήκει μόνο εις την πατρίδα και θα υπακούει εις τας διαταγάς της κυβέρνησεως». Επίσης γινόταν λόγος για «κατάργηση της τρομοκρατίας εις την ελληνικήν ύπαιθρον», αλλά και στις πόλεις, γεγονός που σήμαινε ευθεία βολή κατά του ΕΑΜ. Καταγραφόταν, βεβαίως, η διαφωνία της αντιπροσωπείας των βουνών με τον όρο «τρομοκρατία», αλλά αυτό σε τίποτα δεν άλλαζε την ουσία. Ακόμη αφηνόταν αόριστο το πότε και αν κλιμάκιο της κυβέρνησης θα ανέβαινε στα βουνά. Το χειρότερο δε είναι ότι προβλεπόταν «η εξασφάλισις, κατά την προσεχή από κοινού μετά των συμμαχικών δυνάμεων απελευθέρωσιν της Πατρίδος, της τάξεως και της ελευθερίας του ελληνικού λαού...». Με αυτή τα διατύπωση εμμέσως πλην σαφώς, αναγνωριζόταν στους Αγγλους το δικαίωμα να επεμβαίνουν σε κάθε εσωτερική ελληνική υπόθεση, αφού από κοινού με τους συμμάχους θα εξασφαλιζόταν όχι μόνο η απελευθέρωση, αλλά και η τάξη της χώρας.

Στο «Συμβόλαιο» το πολιτειακό αντιμετωπιζόταν εντελώς αόριστα χωρίς να προβλέπεται καμιά δέσμευση. Αόριστα έμπαινε επίσης και το ζήτημα της διάρκειας της κυβέρνησης. Ακόμη δεν προβλεπόταν καμιά καταγγελία για τα τάγματα ασφαλείας, την κατοχική κυβέρνηση του Ι. Ράλλη και τους συνεργάτες των Γερμανών. Υπήρχε μόνο μια αόριστη αναφορά για προδότες της πατρίδας. 

Τέλος, γινόταν λόγος για «τη δημιουργία μιας νέας ελευθέρας και μεγάλης Ελλάδας»².

Στο Λίβανο, επίσης, συμφωνήθηκε και ο συσχετισμός δυνάμεων στην κυβέρνηση, τα υπουργεία δηλαδή που θα έπαιρνε κάθε δύναμη. Για την ΠΕΕΑ, το ΚΚΕ και το ΕΑΜ συμφωνήθηκε να δοθούν 5 υπουργεία σε σύνολο 14 ή 15.

Με τέτοιο, λοιπόν, πολιτικό πρόγραμμα θα προχωρούσε η κυβέρνηση «Εθνικής Ενότητας». Αλλά η συγκρότησή της σε πλήρη σύνθεση, με τη συμμετοχή δηλαδή και των ΕΑΜιτών υπουργών, δεν έγινε χωρίς αντιδράσεις και δυσκολίες.

Η Συμφωνία του Λιβάνου και η στάση του ΕΑΜικού κινήματος

Η Συμφωνία του Λιβάνου, δηλαδή το λεγόμενο «Εθνικό Συμβόλαιο», γνωστοποιήθηκε στην κατεχόμενη και ελεύθερη Ελλάδα από τους ραδιοσταθμούς του Λονδίνου και του Καΐρου και η αρχική, τουλάχιστον, αντίδραση τόσο των απλών αγωνιστών όσο και της ηγεσίας του ΕΑΜικού κινήματος ήταν κάθετα αρνητική³. Στη συνέχεια όμως η στάση αυτή τροποποιήθηκε, με αποτέλεσμα να αυξηθούν οι ορέξεις των Αγγλων και του ελληνικού αστικού πολιτικού κόσμου που έδρευε στη Μέση Ανατολή. Ο Γ. Παπανδρέου μάλιστα, κατ' εντολή των Εγγλέζων, με γράμματα και ραδιοφωνικές ομιλίες άρχισε να ασκεί έντονες πιέσεις και να εξαπολύει επιθέσεις στο ΕΑΜ, απαιτώντας να ορίσει αμέσως τους υπουργούς του και να συμμετάσχει χωρίς όρους στην κυβέρνηση «Εθνικής Ενότητας». Το χειρότερο δε όλων είναι πως στην κατεύθυνση της υποχώρησης πίεζε την ηγεσία του ΕΑΜικού κινήματος και η αντιπροσωπεία του που είχε υπογράψει τη Συμφωνία του Λιβάνου. Ετσι η υποχώρηση δεν άργησε να έρθει.

Σιγά- σιγά η κριτική προς τη Συμφωνία έπαψε να υφίσταται και ως μόνο όρο για τη συμμετοχή τους στην κυβέρνηση «Εθνικής Ενότητας» το ΕΑΜ, το ΚΚΕ και η ΠΕΕΑ έθεταν την αντικατάσταση του Γ. Παπανδρέου από τη θέση του Πρωθυπουργού. Μαζί τους συμφωνούσε και ο Σ. Βενιζέλος, ο οποίος σε συνάντησή του με τον Αλ. Σβώλο δε δίσταζε να προτείνει στην ΕΑΜική ηγεσία να θέσει με τον πιο επίσημο τρόπο θέμα αντικατάστασης του Παπανδρέου⁴, πράγμα που έγινε και συνάντησε τη λυσσαλέα αντίδραση των Αγγλων. Η βρετανική κυβέρνηση ούτε που ήθελε να ακούσει για ενδεχόμενη αλλαγή του προστατευομένου της. Ο Τσόρτσιλ, μάλιστα, έγραφε, στις 6 Αυγούστου του 1944, στον υπουργό του επί των Εξωτερικών Α. Ιντεν: «Και, βέβαια, πρέπει να πούμε στον Παπανδρέου ότι οφείλει να παραμείνει πρωθυπουργός και να τους αψηφήσει όλους... Δεν μπορούμε να φέρνουμε έναν άνδρα στην εξουσία, όπως κάναμε με τον Παπανδρέου, και μετά να τον αφήνουμε να ριχτεί στους λύκους με τα πρώτα ουρλιάγματα των αθλίων Ελλήνων ληστών... Είτε υποστηρίζουμε τον Παπανδρέου, στην ανάγκη χρησιμοποιώντας και βία, όπως έχουμε συμφωνήσει, ή παύουμε να ενδιαφερόμαστε εντελώς για την Ελλάδα»⁵. Η ωμή αυτή επέμβαση των Αγγλων έφερε αποτελέσματα.

Πρώτοι υποχώρησαν οι αστοί πολιτικοί στο Κάιρο, που είχαν αντιταχθεί στο πρόσωπο του Παπανδρέου. Ετσι στις 10 Αυγούστου του '44 οι Βενιζέλος, Μυλωνάς, Σακαλής και Ρέντης με τηλεγράφημά τους ενημέρωναν την ΠΕΕΑ: «Συνεπεία επισήμου εμπιστευτικής ανακοινώσεως Αγγλικής κυβερνήσεως, μη δεχομένης αλλαγήν Προέδρου Κυβερνήσεως παραμονάς απελευθερώσεως, κόμματα φιλελευθέρων, προοδευτικών, αγροτικών, δημοκρατικών, ποιούνται τελευταίαν έκκλησιν όπως αποστείλετε αντιπροσώπους σας καταλάβουν θέσεις των εν τη κυβερνήσει, ως έχει σήμερον. Εν εναντία περιπτώσει, αναλαμβάνετε τεραστίας ευθύνας απέναντι του έθνους εις στιγμήν που η εθνική ενότης είναι υπέρ ποτέ άλλοτε απαραίτητος προς αντιμετώπισιν των μεταπολεμικών προβλημάτων και επούλωσιν των εκ του πολέμου πληγών»⁶.

Η ΕΑΜική ηγεσία κάμφθηκε, χωρίς να προβάλει την παραμικρή αντίσταση. Στο απαντητικό της τηλεγράφημά προς τους Βενιζέλο, Μυλωνά, Σακαλή και Ρέντη -αλλά και προς τη κυβέρνηση του Καΐρου- ανέφερε⁷: «Σταθμίσαντες καλώς σημασίαν επισήμου ανακοινώσεως ως προς τον Πρόεδρον Κυβερνήσεως αναγκαζόμεθα να δηλώσωμεν ότι δεν επιμένομεν αλλαγή Πρωθυπουργού στοπ. Παρακαλούμεν μεριμνήσετε ταχυτέραν έλευσιν αυτόθι υπουργών μας στοπ. Θεωρούμεν αναγκαίον και σκόπιμον αποφευχθούν Κυβερνητικαί δηλώσεις εν τω μεταξύ στοπ. Διά ΠΕΕΑ στοπ. Σβώλος. στοπ. Διά ΕΑΜ στοπ. Παρτσαλίδης στοπ. Διά ΚΚΕ στοπ. Σιάντος...». Από κει και μετά τα πράγματα πήραν το δρόμο τους.

Πώς αποφασίστηκε και πώς αιτιολογήθηκε η υποχώρηση

Το ΚΚΕ, ουσιαστικά, αποδέχτηκε τη Συμφωνία του Λιβάνου, περιορίζοντας το όλο πρόβλημα στο ζήτημα της αντικατάστασης του Γ. Παπανδρέου, στη συνεδρίαση της ΚΕ του που έγινε στις 2- 3 Αυγούστου του 1944⁸. Ο γραμματέας της ΚΕ του κόμματος, όμως, Γ. Σιάντος είχε εγκρίνει τη Συμφωνία του Λιβάνου για λογαριασμό του Κόμματος, με την ομιλία που έκανε στην ΠΕΕΑ, λίγες μέρες πριν τη συνεδρίαση της ΚΕ του ΚΚΕ, στις 27 Ιούλη του 1944, λέγοντας μεταξύ άλλων: 

«Επειδή πιστεύουμε τόσο ειλικρινά στην ανάγκη της ενότητας, γι' αυτό δηλώνω ότι η συμφωνία του Λιβάνου και η δράση της αντιπροσωπείας μας τόσο στο Λίβανο, όσο και στο Κάιρο, είναι μέσα στην πολιτική μας γραμμή»... Στην ίδια συνεδρίαση της ΠΕΕΑ ο Σιάντος αποδέχτηκε και την πρόταση του Αλ. Σβώλου που περιόριζε το όλο πρόβλημα με τη συμφωνία του Λιβάνου στο αίτημα της αντικατάστασης του Γ. Παπανδρέου⁹. Χωρίς αμφιβολία, η στάση αυτή του Σιάντου, πριν αποφανθούν τα όργανα του κόμματος προκαταλάμβανε τις αποφάσεις των τελευταίων και δεν τους άφηνε πολλά περιθώρια να κινηθούν διαφορετικά. Επίσης, η ουσιαστική αποδοχή της συμφωνίας του Λιβάνου κι ο περιορισμός των αντιρρήσεων αποκλειστικά στο πρόσωπο του Γ. Παπανδρέου αντικειμενικά προετοίμαζε το έδαφος για αποδοχή και του Παπανδρέου, αφού υπήρχε αποδοχή του πολιτικού πλαισίου, πάνω στο οποίο θα στηριζόταν η περιβόητη κυβέρνηση «Εθνικής Ενότητας». Κι όντως το ΕΑΜικό κίνημα δεν άργησε, όπως προαναφέραμε, να αποδεχτεί και τον Παπανδρέου, ενώ το ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ δικαιολόγησε στις κομματικές οργανώσεις ως εξής αυτή την εξέλιξη¹⁰: «Το ΠΓ θεώρησε ότι το Κόμμα μας δεν επιτρέπεται να μείνει έξω από την Κυβέρνηση. Μια τέτοια στάση θα ενίσχυε ακριβώς εκείνες τις άκρες μερίδες που κάνουν το παν για να ματαιώσουν την ενότητα και να επιβάλουν αντιλαϊκό καθεστώς με πρόκληση του ανοιχτού εμφυλίου πολέμου... Η είσοδός μας πείθει τα πλατιά στρώματα του λαού για την ειλικρίνεια της πολιτικής της εθνικής ενότητας που ακολουθούμε σ' όλη τη διάρκεια του εθνικού αγώνα. Αφοπλίζει την προπαγάνδα των πιο αντιδραστικών κύκλων. Βοηθάει στο σπάσιμο της διεθνούς απομόνωσης και κατασυκοφάντησης του αγώνα μας. Μας δίνει νέες δυνατότητες πάλης για την ενίσχυσή του. Φέρει σύγχυση στο στρατόπεδο των τρομοκρατικών αντιπάλων οργανώσεων. Μας βοηθάει να ανασυγκροτήσουμε τις λαϊκές δυνάμεις σε νέα ανώτερη βάση». Ετσι οι ηγεσίες του ΚΚΕ και του ΕΑΜικού κινήματος είχαν μπει στη δίνη μιας σειράς απαράδεκτων υποχωρήσεων, απέναντι στους Αγγλους και στην ντόπια ολιγαρχία που συνεχίστηκε με την υπογραφή τη Συμφωνίας της Γκαζέρτας στις 26 Σεπτεμβρίου 1944. Βεβαίως, η συνέχεια είναι γνωστή, αφού η αγγλική επέμβαση μετά την απελευθέρωση άνοιξε το δρόμο της στήριξης και ενίσχυσης του αστικού κόσμου και του δικού του καθεστώτος την Ελλάδα.

1. Γ. Παπανδρέου: «Κείμενα- Η Απελευθέρωσις της Ελλάδος», εκδόσεις «Μπίρη», τόμος β', σελ. 135

2. «Το ΚΚΕ- Επίσημα Κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος 5ος, σελ. 398- 402.

3. Θ. Χατζή: «Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε», εκδόσεις «Δωρικός», τόμος Γ', σελ. 209- 210 και Π. Ρούσου: «Η Μεγάλη πενταετία», τόμος β' σελ. 152

4. Γρ. Δαφνή: «Σοφοκλής Βενιζέλος», Εκδόσεις ΙΚΑΡΟΣ, σελ. 329

5. Γ. Ανδρικόπουλου: «1944 Κρίσιμη χρονιά», εκδόσεις «Διογένης», τόμος Β' σελ. 27-28

6. «Στη δίνη του εμφυλίου πολέμου - Σπάνια ντοκουμέντα του ΕΑΜ 1944- 1947», εκδόσεις ΠΡΟΣΚΗΝΙΟ σελ 28

7. στο ίδιο, σελ. 28

8. «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 469- 470 και «Το ΚΚΕ- Επίσημα κείμενα», εκδόσεις ΣΕ τόμος 5ος, σελ. 219. Ο Β. Μπαρτζιώτας στο βιβλίο του «Εθνική Αντίσταση και Δεκέμβρης 1944» (εκδόσεις ΣΕ, σελ. 275), γράφει ότι η ΚΕ συνεδρίασε στις 28- 29 Ιούλη, αλλά για συνωμοτικούς λόγους ανακοινώθηκε ότι συνεδρίασε στις 2- 3 Αυγούστου

9. «ΑΡΧΕΙΟ ΠΕΕΑ- πρακτικά συνεδριάσεων», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 158.

10. «Το ΚΚΕ- Επίσημα κείμενα», εκδόσεις ΣΕ τόμος 5ος, σελ.223