Δόγμα Τρούμαν

Ήταν 12 του Μάρτη του 1947, γύρω στη 1 μ.μ. (τοπική ώρα) όταν ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, Χ. Τρούμαν, ανέβαινε στο βήμα του Κογκρέσου για να εκφωνήσει έναν από τους σημαντικότερους λόγους που εκφώνησε ηγέτης κράτους μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. 

Ολόκληρο το δίκτυο των αμερικανικών ραδιοφωνικών σταθμών και οι διακλαδώσεις του ανά την υδρόγειο είχαν συνδεθεί με το
Κογκρέσο και εκατομμύρια ακροατών βρίσκονταν μπροστά στους

ραδιοφωνικούς δέκτες τους έτοιμοι να ακούσουν όσα ο Αμερικανός Πρόεδρος σκόπευε να πει. Ο προπαγανδιστικός μηχανισμός των Αμερικανών ήταν τόσο καλά προετοιμασμένος για το γεγονός, που οι ισχυρότατοι πομποί του Μονάχου ήταν σε ετοιμότητα ώστε μόλις ο Πρόεδρος Τρούμαν άρχιζε να μιλάει, να μεταδίδουν το λόγο του προς τη Σοβιετική Ενωση, μεταφρασμένο στα ρωσικά.

Επίσης, είχε σχεδιαστεί, 24 ώρες μετά την εκφώνηση της ομιλίας, η υπηρεσία εκπομπών «Φωνή της Αμερικής», να την μεταδώσει ολόκληρη σε οκτώ γλώσσες κι εν περιλήψει σε 25 γλώσσες¹.

Η Ελλάδα, η Τουρκία και η «ασφάλεια» των ΗΠΑ

«Κύριε πρόεδρε, μέλη του Κογκρέσου των Ηνωμένων Πολιτειών - άρχισε το λόγο του ο Χ. Τρούμαν - η σοβαρότης της καταστάσεως, την οποία αντιμετωπίζει σήμερον ο κόσμος, καθιστά αναγκαίαν την εμφάνισίν μου ενώπιον της κοινής συνεδριάσεως του Κογκρέσου. Η εξωτερική πολιτική και η εθνική ασφάλεια της χώρας ταύτης υφίστανται άμεσον τον αντίκτυπον. Μία άποψις της παρούσης καταστάσεως την οποίαν επιθυμώ να παρουσιάσω προς υμάς κατά την στιγμήν ταύτην διά να χρησιμεύση προς μελέτην και λήψιν αποφάσεως αναφέρεται εις την Ελλάδα και εις την Τουρκίαν».

Αναφερόμενος στην Ελλάδα ο Αμερικανός Πρόεδρος έκανε λόγο για επείγουσα έκκληση της ελληνικής κυβέρνησης προς την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών με το αίτημα της οικονομικής βοήθειας. Περιέγραψε την άσχημη οικονομική κατάσταση της Ελλάδας, τις καταστροφές που υπέστη κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και κατέληξε στην παρουσίαση του σπουδαιότερου λόγου για τον οποίο οι ΗΠΑ θα έπρεπε να δώσουν την βοήθειά τους. «Αυτή η υπόστασις - είπε - του ελληνικού κράτους απειλείται σήμερον υπό της τρομοκρατικής δράσεως χιλιάδων τινών ενόπλων, διευθυνομένων υπό κομμουνιστών, οι οποίοι αψηφούν την εξουσίαν της κυβερνήσεως εις τινά σημεία της χώρας και ιδία κατά μήκος των βορείων συνόρων αυτής... Εν τω μεταξύ η ελληνική κυβέρνησις δεν είναι εις θέσιν να αντιμετωπίση την κατάστασιν. Ο ελληνικός στρατός είναι ολιγάριθμος και πενιχρώς εξοπλισμένος. Χρειάζεται εφόδια και εξοπλισμόν, εάν πρόκειται να αποκατασταθή η εξουσία της κυβερνήσεως επί του ελληνικού εδάφους. Η Ελλάς πρέπει να τύχη βοηθείας εάν πρόκειται να καταστή εις θέσιν να βοηθήση εαυτήν και να σεβασθή την δημοκρατίαν. Αι Ηνωμέναι Πολιτείαι πρέπει να παράσχουν την βοήθειαν ταύτην...».

Σχετικά με την βοήθεια προς την Τουρκία ο Πρόεδρος Τρούμαν διευκρίνισε ότι αυτή πρέπει να δοθεί «προς τον σκοπόν της επιτεύξεως του απαραίτητου συγχρονισμού χάριν της διατηρήσεως της εθνικής αυτής ακεραιότητος. Η ακεραιότης αύτη - πρόσθεσε - είναι απαραίτητος διά την προστασίαν της τάξεως εις την Μέσην Ανατολήν». Αποκαλύπτοντας μάλιστα τους ουσιαστικότερους λόγους για τους οποίους οι ΗΠΑ θα έπρεπε να δώσουν βοήθεια στην Ελλάδα και στην Τουρκία υπογράμμισε: «Εάν η Ελλάς περιπέσει εις τον έλεγχον μιας ενόπλου μειοψηφίας το αποτέλεσμα επί της γείτονος Τουρκίας θα είναι άμεσον και σοβαρόν. Σύγχυσις και ανωμαλία θα διαχυθούν εις ολόκληρον την Μέσην Ανατολήν. Ετι μάλλον η εξαφάνισις της Ελλάδος ως ανεξαρτήτου κράτους θα ασκήσει βαθείαν επίδρασιν εφ' όλων των χωρών της Ευρώπης... Αν δεν βοηθήσομεν την Ελλάδα και την Τουρκίαν κατά την μοιραίαν ταύτην ώραν το αποτέλεσμα θα είναι βαρυσήμαντον διά την Δύσιν και την Ανατολήν».

Η ουσία του Δόγματος Τρούμαν: Ο κίνδυνος της επανάστασης

Ηταν σαφές πως για τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής κυρίως στην Ελλάδα και δευτερευόντως στην Τουρκία δινόταν μια μάχη αποφασιστικής σημασίας, που αφορούσε στην υπόσταση της καπιταλιστικής Ευρώπης, της Ασίας καθώς και στην υπόσταση ολόκληρου του καπιταλιστικού κόσμου. Ο Χ. Τρούμαν δεν άφηνε κανένα περιθώριο παρερμηνειών παρά τις μεγάλες διακηρύξεις περί ελευθερίας, τις δήθεν δημοκρατικές, εθνικοανεξαρτησιακές και ηθικολογικού χαρακτήρα έννοιες που συχνά χρησιμοποιούσε στο λόγο του. «Δεν θα έχομεν - είπε - αντιληφθεί τους αντικειμενικούς μας σκοπούς εάν δεν θελήσομεν να βοηθήσωμεν τους ελεύθερους λαούς όπως διατηρήσουν τους ελεύθερους θεσμούς των και την εθνικήν των ακεραιότητα εναντίον των επιθετικών κινημάτων, τα οποία ζητούν να επιβάλουν επ' αυτών ολοκληρωτικά καθεστώτα... Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα επιβαλλόμενα επί ελευθέρων λαών δι' αμέσου ή εμμέσου επιθέσεως υπονομεύουν τας βάσεις της διεθνούς ειρήνης, άρα και την ασφάλεια των Ηνωμένων Πολιτειών». 

Με τον όρο «ολοκληρωτικά καθεστώτα» ο Αμερικανός Πρόεδρος εννοούσε τη Σοβιετική Ενωση και τα λαϊκοδημοκρατικά καθεστώτα, που αμέσως μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου εγκαθιδρύθηκαν σε μια σειρά από χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, ενώ ήταν προ των πυλών να κυριαρχήσουν και αλλού, δεδομένου ότι το επαναστατικό κίνημα γνώριζε μια πρωτοφανή στην ιστορία του άνοδο. Αλλωστε, μίλησε ανοιχτά εκφράζοντας την αντίθεσή του για τα καθεστώτα που μεταπολεμικά είχαν εγκαθιδρυθεί στη Ρουμανία, στην Πολωνία, στη Βουλγαρία και «εις άλλας τινάς χώρας»².

Μισόν, περίπου, αιώνα αργότερα, σχολιάζοντας το μήνυμα του Αμερικανού Προέδρου, που έμελλε να περάσει στην Ιστορία ως «Δόγμα Τρούμαν», ο Henry Kissinger έγραφε³: «Αν οι Σοβιετικοί ηγέτες είχαν μελετήσει περισσότερο την αμερικανική Ιστορία, θα καταλάβαιναν πόσο κίνδυνο έκρυβαν τα λόγια του Προέδρου. Το Δόγμα Τρούμαν αποτέλεσε ένα ορόσημο, επειδή, από τη στιγμή που πέταξε η Αμερική το γάντι της ηθικής, το είδος της Realpolitik, που γνώριζε τόσο καλά ο Στάλιν, θα τελείωνε για πάντα και οι διαπραγματεύσεις για αμοιβαίες παραχωρήσεις δε θα είχαν πλέον καμιά θέση στις μεταξύ τους σχέσεις. Από εδώ και πέρα, οι διαφορές μπορούσαν να λυθούν μόνο με μια αλλαγή των σοβιετικών σκοπών, την κατάρρευση του σοβιετικού συστήματος ή και με τα δυο μαζί».

Αυτή ήταν σε παγκόσμιο επίπεδο η ουσία του Δόγματος Τρούμαν. Ας σταθούμε, όμως, ειδικότερα στη σχέση που αυτό είχε με την Ελλάδα, στο έδαφος της οποίας ο εμφύλιος πόλεμος μόλις τότε άρχισε να φουντώνει.

Η προετοιμασία της αμερικανικής επέμβασης στην Ελλάδα 

Οι Αμερικανοί δεν εμφανίστηκαν στα ελληνικά πράγματα ξαφνικά τις 12 του Μάρτη του 1947. Η παρουσία τους, αν και διακριτική, γίνεται εμφανής στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, για να αποκτήσει πιο ουσιαστικό χαρακτήρα με την έναρξη της μεταπολεμικής περιόδου.
«Πρωτοπαρουσιάστηκαν - γράφει ο ιστορικός Ν. Ψυρούκης⁴ - σαν "οι μεγάλοι φιλάνθρωποι" με το παχύ πορτοφόλι. Στην πραγματικότητα όμως η "φιλευσπλαχνία" τους ήταν για τον ελληνικό λαό κυνική ληστεία και για τους Αγγλους ιμπεριαλιστές σοβαρότατο πλήγμα. Μετά το διώξιμο των χιτλερικών στρατευμάτων, στην Ελλάδα ήρθε μαζί με τον αγγλικό στρατό και μια μικρή μονάδα του αμερικανικού στρατού... Σύμφωνα με τις επίσημες αμερικανικές εξηγήσεις, η μονάδα αυτή θα είχε για αποκλειστικό καθήκον της να επιβλέψει τη διανομή της αμερικανικής βοήθειας προς τον ελληνικό λαό, δηλαδή της ΟΥΝΡΑ».

Η UNRA (United Nations Relief and Rehadiliation Administration - Οργανισμός Διοίκησης Βοήθειας και Αποκαταστάσεως Ηνωμένων Εθνών) ιδρύθηκε το 1943 από 43 κράτη, που στη συνέχεια αποτέλεσαν μέλη του ΟΗΕ, με αντικειμενικό σκοπό να βοηθήσει οικονομικά τις χώρες που είχαν πληγεί από τις δυνάμεις του φασιστικού άξονα. Κάθε μέλος της ΟΥΝΡΑ διέθετε στο ταμείο της οργάνωσης, για την εξυπηρέτηση των σκοπών της, το 1% του εθνικού του εισοδήματος. Αυτή ήταν η εικόνα. Αλλά πίσω από την εικόνα βρισκόταν η ουσία ότι η ΟΥΝΡΑ στην πραγματικότητα ήταν όργανο στα χέρια των Ηνωμένων Πολιτειών, έχοντας ως κύριο σκοπό να εξασφαλίσει την αμερικανική οικονομική διείσδυση σε μια σειρά από χώρες. Και δεν είναι καθόλου δύσκολο να καταλάβει κανείς πως έτσι είχαν τα πράγματα αν λάβει υπόψη του ότι το 73% των κεφαλαίων της ΟΥΝΡΑ ήταν αμερικανικά. «Η οργάνωση αυτή - γράφει ο Σπ. Θεοδωρόπουλος⁵ - αποτελούσε τον "ανιχνευτή", την προκάλυψη της αμερικανοκρατίας στην Ελλάδα... Παρά την προμετωπίδα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών που είχε, ήταν ουσιαστικά μια αμερικανική οργάνωση, στελεχωμένη και ελεγχόμενη απολύτως από τους Αμερικανούς».

Η ΟΥΝΡΑ εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα την 1η του Απρίλη του 1945 και μέσα στη διετία 1945-1947 εισήγαγε στη χώρα μας τρόφιμα αξίας 171,9 εκατομμυρίων δολαρίων. Για τον εξοπλισμό της γεωργίας διέθεσε μηχανήματα κλπ. αξίας 45 εκατομμυρίων δολαρίων, ενώ για φάρμακα διέθεσε το ποσό των 7.540.000 δολαρίων⁶. Τα νούμερα ίσως να φαίνονται εντυπωσιακά αλλά η αλήθεια που κρύβεται πίσω από αυτά είναι ακόμη πιο εντυπωσιακή. Το 1952 ο Κ. Βαρβαρέσος - που το '45 είχε διατελέσει και υπουργός Εφοδιασμού - ομολογούσε ότι για να συμπληρώσει την βοήθεια της ΟΥΝΡΑ το ελληνικό δημόσιο υποχρεώθηκε να διαθέσει «ολόκληρον το συναλλαγματικόν απόθεμα της χώρας». Βέβαια, απ' αυτό δεν προκύπτει μόνο το απλοϊκό συμπέρασμα ότι η βοήθεια της ΟΥΝΡΑ ήταν μικρή σε σχέση με τις ελληνικές ανάγκες. Το πραγματικό πρόβλημα μ' αυτή τη βοήθεια ήταν ο τρόπος με τον οποίο την διέθεταν οι Αμερικανοί. Τα είδη της ΟΥΝΡΑ πουλιούνταν στην ελληνική αγορά. Πολλά όμως απ' αυτά τα είδη δίνονταν δωρεάν, γεγονός που - κατά τον υμνητή της εν λόγω οργάνωσης Εμμ. Μαρκόγλου - «ανέπτυξεν ευνοιοκρατία και διαφθοράν»⁷.

Τις πρώτες ύλες της ΟΥΝΡΑ και καθετί που μπορούσε να αποφέρει πλουτισμό τα άρπαζαν οι βιομήχανοι, οι παλιοί συνεργάτες των Γερμανών και κάθε λογής κομπιναδόροι, που στη συνέχεια αποτέλεσαν τους στυλοβάτες της αμερικανοκρατίας. «Το κακό - γράφει ο Σπ. Θεοδωρόπουλος αναφερόμενος στη βοήθεια της ΟΥΝΡΑ⁸ - είναι ότι αυτός ο πακτωλός αντί να διοχετευτεί εκεί που θα έπιανε ουσιαστικό τόπο... προωθήθηκε εκεί ακριβώς που θα δημιουργούσε τις πρώτες προσβάσεις των Ηνωμένων Πολιτειών στην Ελλάδα, ένα δίκτυο "πιστών ημετέρων" της Αμερικής στην Ελλάδα». Ετσι θεμελιώθηκε μια πρώτη αλλά ισχυρή βάση οικονομικής διείσδυσης του αμερικανικού ιμπεριαλισμού στην Ελλάδα, που έκανε δυνατή στη συνέχεια και την επιτυχή εφαρμογή του Δόγματος Τρούμαν.

Το Δόγμα Τρούμαν και το αίσχος της υποτέλειας

Το Δόγμα Τρούμαν διακηρύχτηκε σε μια στιγμή που στο ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο συνέβησαν σημαντικότατες ανακατατάξεις, δεδομένου ότι η Μεγάλη Βρετανία δήλωνε αδυναμία να συνεχίσει να ηγείται του καπιταλιστικού κόσμου και παρέδιδε τη σκυτάλη στις Ηνωμένες Πολιτείες. Οσον αφορά στη χώρα μας σηματοδοτεί την έναρξη της αμερικανικής διείσδυσης στις ελληνικές υποθέσεις, αλλά όχι μόνον αυτό. Σύμφωνα με τον στρατηγό Δ. Ζαφειρόπουλο, με το Δόγμα Τρούμαν οι Αμερικανοί έδιναν στην Ελλάδα το χαρακτήρα της «προωθημένης προπομπού του αμερικανικού στρατού εις την Βαλκανικήν»⁹. Ακόμη πιο αποκαλυπτικός, όμως, είναι ο Λ. Σταυριανός, ο οποίος εξηγεί το Δόγμα Τρούμαν με το επιχείρημα πως «η Ελλάδα - προς μεγάλη δυστυχία της - είναι από τις πιο πλεονεκτικές στρατηγικές χώρες της Ευρώπης, στην καθομιλουμένη θα λέγαμε είναι ο λαιμός της ανεστραμμένης μπουκάλας των Βαλκανίων κι έχουμε πάρει την απόφαση να κρατηθούμε απ' αυτόν για να εμποδίσουμε τον βορειοβαλκανικό κομμουνισμό να κατέβει και να συμπαρασύρει τις στρατηγικές μας βάσεις και τις αποδοτικές επενδύσεις μας στην Ανατολική Μεσόγειο»¹⁰.

Στο λόγο του στο Κογκρέσο ο Πρόεδρος Τρούμαν είχε πει πως η χώρα του είχε στα χέρια της έκκληση της ελληνικής κυβέρνησης κι ακριβώς γι' αυτό το λόγο προσέτρεχε να παράσχει τη βοήθειά της. Η αλήθεια βεβαίως ήταν εντελώς διαφορετική. Η ελληνική κυβέρνηση εκείνης της εποχής, όπως και ολόκληρος ο αστικός πολιτικός κόσμος, έκανε ακριβώς ό,τι ζητούσαν οι Αμερικανοί, γιατί σ' αυτούς προσέβλεπε για την εγκαθίδρυση και τη στήριξη του δικού της καθεστώτος και την υποταγή του λαού. Η ελληνική έκκληση προς τις ΗΠΑ για βοήθεια, που επισήμως επιδόθηκε στην αμερικανική κυβέρνηση στις 3 του Μάρτη του 1947, συντάχθηκε εξ ολοκλήρου στο αμερικανικό υπουργείο Εξωτερικών από τους ίδιους τους Αμερικανούς και στη συνέχεια δόθηκε στην ελληνική κυβέρνηση, η οποία την απηύθυνε με τη σειρά της στην κυβέρνηση των ΗΠΑ ως δήθεν δική της¹¹.

Η ίδια τακτική ακολουθήθηκε και στη συνέχεια με την περιβόητη ελληνοαμερικανική συμφωνία της 20ής του Ιούνη του 1947, που έθεσε σε εφαρμογή στην Ελλάδα το Δόγμα Τρούμαν. Το περιεχόμενο εκείνης της συμφωνίας είχε κάνει εντύπωση στους Αμερικανούς μελετητές και αρθρογράφους της εποχής για το μέγεθος της υποτέλειας που εκδήλωνε η ελληνική κυβέρνηση. Την επομένη, για παράδειγμα, της υπογραφής της ο γνωστός δημοσιολόγος Λίπμαν σημείωνε σε άρθρο του στη «Χέραλντ Τριμπιούν»: «Εάν ό,τι έχουμε να κάνουμε για να κυβερνήσουμε την Ελλάδα αποτελεί το "Δόγμα Τρούμαν" στην πράξη, τότε δεν είναι δυνατόν να εφαρμόσουμε το δόγμα αυτό και σε άλλη χώρα της Ευρώπης»¹². Δύο μέρες μετά την εκφώνηση του Δόγματος Τρούμαν ο Ν. Ζαχαριάδης, σε άρθρο του στο «Ριζοσπάστη», είχε πει το ίδιο, στην ουσία, πράγμα, αλλά κάπως διαφορετικά, βλέποντας το όλο θέμα με τα στοιχεία που συνιστούσαν τη συμπεριφορά της ελληνικής άρχουσας τάξης¹³: «Ο μοναρχοφασισμός - έγραφε ο ηγέτης του ΚΚΕ - έχει, επί τέλους, το λόγο του Προέδρου Τρούμαν. Δεν ξέρουμε αν θα μείνει ευχαριστημένος. Εκείνο όμως που ασφαλώς κατάφερε, είναι να αποκτήσει έναν ακόμα τίτλο προδοσίας και ξεπουλήματος της Ελλάδας στους ξένους».-

1 ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 13/3/1947
2 Ολόκληρο το κείμενο του Δόγματος Τρούμαν στον ελληνικό Τύπο της 13/3/1947, Π. Οικονόμου-Γκούρα: «Το Δόγμα Τρούμαν και η αγωνία της Ελλάδος», Αθήναι 1957, σελ. 125- 134 κ.α.
3 Henry Kissinger: «Διπλωματία», Εκδόσεις Νέα Σύνορα - Α. Α. Λιβάνη, σελ. 506
4 Ν. Ψυρούκη: «Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας», Εκδόσεις ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ, τόμος Α΄, σελ. 281-282
5 Σπ. Θεοδωρόπουλου: «Απ' το Δόγμα Τρούμαν στο Δόγμα Χούντα», Εκδόσεις Παπαζήση, 1976, σελ. 22 και 24
6 Ν. Ψυρούκη, στο ίδιο, σελ. 284
7 Εμμανουήλ Μαρκόγλου: «Το Δόγμα Τρούμαν», Εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, 1963, σελ. 56
8 Σπ. Θεοδωρόπουλου, στο ίδιο, σελ. 24
9 Δ. Ζαφειρόπουλου: «Ο αντισυμμοριακός αγών 1945-1949» Αθήναι 1956, σελ. 87
10 Λ. Σταυριανός: «Η Ελλάδα σε επαναστατική περίοδο - Σαράντα χρόνια αγώνες», εκδόσεις «Κάλβος», σελ. 45
11 «Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950», Αργ. Φατούρου: «Πώς κατασκευάζεται ένα επίσημο πλαίσιο διείσδυσης», εκδόσεις ΘΕΜΕΛΙΟ, σελ. 419-460
12 «Ριζοσπάστης» 22/6/1947
13 «Ριζοσπάστης» 14/3/1947