Πέτρου και Παύλου: η αμάχη τους αντανακλούσε αντιθέσεις εθνικές και ταξικές

 Πέτρου και Παύλου. Με αφορμή τη γιορτή τους θα κάνουμε ένα «ταξίδι» στα πρώτα έτη της χρονολογίας μας. Παρέα με τον αρχιτέκτονα του χριστιανισμού, τον αποκαλούμενο σήμερα απόστολο Παύλο και τον Πέτρο που στα χόναι μετά το Χριστό είχε ηγετικό ρόλο.

Δύο πρόσωπα σημαντικά στη διάδοση του χριστιανισμού για αυτό και τα ονόματα Πέτρος και Παύλος είναι από τα πιο διαδεδομένα και τα συναντάμε σε όλες τις ινδοευρωπαϊκές οικογένειες γλωσσών (πιο διαδεδομένα στους καθολικούς).

Δύο απόστολοι που πολλές φορές εικονίζονται μαζί και γιορτάζονται μαζί. Η χριστιανική παράδοση παρουσιάζει τον Πέτρο και τον Παύλο σαν δύο μεγάλους ήρωες της πίστης και πως οι δυο τους μαρτύρησαν ταυτόχρονα γι’ αυτό γιορτάζεται και μαζί η μνήμη τους στις 29 Ιούνη.

Παρότι οι αγιογραφίες τους δείχνει αγκαλιασμένους τις λίγες φορές που συναντήθηκαν, οι σχέσεις τους δεν ήταν οι καλύτερες… Ο καθένας ακολούθησε διαφορετικό δρόμο.

Ο Πέτρος

   

Η Σταύρωση του Αγίου Πέτρου, έργο του Καραβάτζιο

Ο Πέτρος ήταν ένας από τους 12 μαθητές του Χριστού. Το κανονικό του όνομα ήταν Σίμων. Ο Ιησούς τον αποκαλούσε Κήφα, δηλαδή πέτρα και έτσι έμεινε γνωστός στους ελληνόφωνους χριστιανούς ως Πέτρος. Ο Ιησούς για λόγους περιφρούρησης της οργάνωσης και της πολιτικής δράσης εργαζόταν συνωμοτικά. Αλλαζε τα ονόματα των μαθητών του. Τους έδινε ονόματα συμβολικά. Τον Σίμωνα τον ονόμασε Κήφα, τον Ιάκωβο και τον Ιωάννη «παιδιά της βροντής» (Οι τρεις τους ήταν οι πιο έμπιστοι μαθητές του).

Ο Πέτρος, στα πρώτα χρόνια του χριστιανισμού, μετά το θάνατο του Ιησού, έδειξε μεγάλη δραστηριότητα και ικανότητα. Πρώτα απ’ όλα ξεκαθάρισε την οργάνωση από δειλά και ύποπτα στοιχεία, όπως για παράδειγμα τον Ιούδα.

Για να μπορέσει να δράσει η οργάνωση δεν έπρεπε να έχει στις τάξεις της ύποπτα μέλη. Αμα μαθεύτηκε ότι ο Ιούδας ήταν ο προδότης, ο Πέτρος τον ξέκανε χωρίς να τον πάρει κανείς μυρουδιά. (Η προδοσία μαθεύτηκε από τον Ιωσήφ και τον Νικόδημο που είχαν σχέσεις με τους αρχηγούς του ιουδαϊσμού). Ο Πέτρος τον ξεγέλασε και τον τράβηξε σε κάποιο απόμερο μέρος έξω από την πολιτεία και εκεί τον σκότωσε. Η δουλειά έπρεπε να γίνει μυστικά για να μην καταλάβουν τίποτα οι Γραμματείς και οι Φαρισαίοι και ούτε να μάθουν οι άλλοι αδελφοί ότι τον σκότωσε. Επρεπε να δημιουργηθεί ο θρύλος της αυτοκτονίας. Οταν ο Ιούδας βγήκε από τη μέση, ο Πέτρος κάλεσε τους υπόλοιπους αδελφούς και τους ενημέρωσε για το θάνατό του και εξέλεξε στη θέση του έναν άλλο μαθητή, τον Ματθία, άνθρωπό του προφανώς. Ξεκαθάρισε την οργάνωση και από άλλα ύποπτα στοχεία.

Η σύγκρουση με τον Παύλο

Με το πέρασμα των χρόνων οι αδελφότητες δεν έμειναν πιστές στο κήρυγμα του Ναζωραίου και έχασαν την αλύγιστη εσωτερική πειθαρχία. Το διευθυντήριο διαλύθηκε και οι τρεις αρχηγοί δημιούργησαν χωριστές παρατάξεις και ο Παύλος μια ολότελα δική του(ο Παύλος έγινε Απόστολος των Εθνών ενώ οι άλλοι ήταν προσανατολισμένοι στο ιουδαϊκό στοιχείο).

Στην αδελφότητα της Ιερουσαλήμ έγιναν πολλές ζυμώσεις που αδυνάτισαν την παράταξη του Πέτρου. Αν και η άρχουσα τάξη αυτόν αναγνώριζε ως ηγέτη και αυτόν καταδίωκε, αυτός είχε χάσει το κύρος που είχε πριν. Συνέχισε να είναι σεβαστός και να περνάει ο λόγος του μα ο Ιάκωβος έκανε τώρα κουμάντο.

Επειδή η προπαγάνδα στην Ιερουσαλήμ δε γινόταν κρυφά άρχισαν οι διώξεις και οι συλλήψεις. Επιασαν και τον Πέτρο και τον φυλάκισαν μα η οργάνωση κατάφερε να τον απελευθερώσει. Εφυγε από την Ιερουσαλήμ και για 10 χρόνια από το 41-52 μ.Χ. έμεινε στο εξωτερικό όπου κήρυξε το χριστιανισμό, έκανε «θαύματα» και γιάτρευε διάφορες αρρώστιες όπως ο Ιησούς.

Τα χρόνια που έζησε στο εξωτερικό επηρεάστηκε από τους ιουδαίους της διασποράς και τους εθνικούς. Αρχισε να πιστεύει ότι ο χριστιανισμός έπρεπε να διαδοθεί στον ιουδαϊσμό της διασποράς και στους εθνικούς. Αυτές του οι απόψεις εκφράστηκαν και στο αποστολικό συνέδριο που έγινε το 52 στην Ιερουσαλήμ. Βέβαια δεν προχώρησε όσο ο Παύλος. Το ίδιο συνέδριο πήρε την απόφαση να κηρύξει ο Παύλος το ευαγγέλιο μόνο ανάμεσα στις τάξεις των εθνικών και ο Πέτρος ανάμεσα στους «εκ περιτομής». Αυτό δείχνει πως το αποστολικό συνέδριο δεν αναγνώρισε τον Παύλο ισότιμο με τον Πέτρο και δεν του έδωσε το δικαίωμα να προπαγανδίζει το μεσσιανισμό του Ιησού στις ιουδαϊκές μάζες της διασποράς.

Οι ιουδαίοι χριστιανοί θεωρούσαν τον Χριστό δικό τους και δεν αναγνώριζαν μέσα στις οργανώσεις ισοτιμία στους χριστιανούς που προέρχονταν από άλλες φυλές. Ο Παύλος προπαγάνδιζε την ιδέα ότι ο χριστιανισμός είναι διεθνικός και μπροστά στο Χριστό όλοι είναι ίσοι. Κυρίαρχο είναι η πίστη. Απομακρύνθηκε από τον εθνικιστικό ιουδαϊκό μεσσιανισμό και κήρυξε τη φυλετική ισοτιμία και την κοινωνική ισοπέδωση (αργότερα κήρυξε την υποταγή στον άντρα και στην αστική τάξη). Για να τραβήξει τις λαϊκές μάζες κήρυττε ότι οι λατρευτικές συνήθειες του ιουδαϊσμού δεν είναι υποχρεωτικές για τους εθνικούς, αρκεί μόνο να πιστέψουν στο χριστιανισμό και πως ο Γιάχβε δεν ήταν θεός μόνο των ιουδαίων αλλά θεός παγκόσμιος. Δήλωνε καθαρά πως δεν παραδέχεται την ιουδαϊκή ευαγγελική παράδοση.

Αυτές οι απόψεις του Παύλου τον έφεραν σε αντίθεση με τους άλλους αποστόλους που δεν μπορούσαν να χωνέψουν πως ο Γιάχβε ήταν παγκόσμιος θεός και όχι μόνο θεός του Ισραήλ. Κύριος αντίπαλος και εχτρός του ο Πέτρος, που δεν ήταν μεν αδιάλλακτος εθνικιστής, δεν ήταν όμως και κοσμοπολίτης. Βλέποντας πως η προπαγάνδα του Παύλου είχε απήχηση, δε σεβάστηκε την απόφαση του αποστολικού συνεδρίου και άρχιζε να προπαγανδίζει και αυτός το μεσσιανισμό στις μάζες των εθνικών. Ο Παύλος αντέδρασε. Αρχισε να αντιπολιτεύεται φανερά τον Πέτρο και κήρυξε πως δεν αναγνωρίζει την αρχηγία και την αυθεντία κανενός απόστολου και εννοώντας τον Πέτρο τόνιζε ότι μερικοί που παριστάνουν τον απόστολο είναι κάπηλοι και αγύρτες και αποκαλεί τον Πέτρο και τους συντρόφους του «παρείσακτους ψευταδελφούς». Η παράταξη του Πέτρου δε χαρίστηκε στον Παύλο. Ανταπέδωσε τις κατηγορίες. Λέγαν πως δεν είναι απόστολος άρα δεν έχει θέση μέσα στην εκκλησία, δε δούλευε και τρεφόταν από το ταμείο της αδελφότητας, στις περιοδείες του γυρνούσε και συζούσε με γυναίκες – μέλη της εκκλησίας και παραβίαζε ηθικές αρχές της αδελφότητας.

Η αμάχη ανάμεσα στον παυλιανισμό και τον πετριανισμό (που ουσιαστικά αντανακλούσε αντιθέσεις εθνικές και ταξικές) κράτησε μέχρι και τον 3ο αιώνα. Τελικά επικράτησε ο παυλιανισμός.

Ο Παύλος

Πίνακας που παρουσιάζει τη μεταστροφή του Αποστόλου Παύλου,
Μικελάντζελο Μερίζι ντα Καραβάτζιο, 1600-1601

Ο Παύλος ήταν ο θρησκευτικός ηγέτης που πραγματοποίησε το όνειρο της εξάπλωσης του χριστιανισμού και ο πολιτικός ηγέτης που εξασφάλισε τη σωτηρία της άρχουσας οικονομικής ολιγαρχίας κι έστησε τις βάσεις των αυταρχικών καθεστώτων.

Αστός – φαρισαίος – με ελληνική παιδεία και υπηκοότητα Ρωμαίου πολίτη. Ακουγε ακόμη στο όνομα Σαύλος και ήταν απηνής διώκτης των χριστιανών. Αργότερα, όμως, ύστερα από το θαύμα στο δρόμο προς Δαμασκό – όπου πήγαινε για να συλλάβει χριστιανούς – ασπάστηκε το χριστιανισμό (που δεν ονομαζόταν ακόμη έτσι), μετονομάστηκε σε Παύλος – όνομα Ρωμαίων που σημαίνει μικρός – και κήρυξε το χριστιανισμό σε Μικρά Ασία, Ελλάδα, Ρώμη, Ισπανία.

Δεν άνηκε στον κύκλο των μαθητών του Χριστού. Εμφανίστηκε στο προσκήνιο τρία χρόνια μετά τη σταύρωση του Ιησού και κατάφερε να χριστεί απόστολος ως άμεσα «διορισμένος» από το Χριστό, που… παρουσιάστηκε μπροστά του και του ζήτησε να γίνει απόστολος. Στην αρχή δεν τον πίστευαν και η ιεροσολυμιτική οργάνωση δεν τον δεχόταν, ώσπου τελικά έγινε δεκτός με την εγγύηση του Βαρνάβα. Αναπτύσσει πλούσια δράση και ανενόχλητος (ενώ οι μαθητές και οι πιστοί του Ιησού ήταν στην παρανομία) κινείται ελεύθερα από πόλη σε πόλη και οργανώνει κοινόβια, επιβλέπει τη λειτουργία τους και καθορίζει αντιπροσώπους. Γενικά κατευθύνει και προσανατολίζει τη ζωή της οργάνωσης στα πρώτα βήματά της. Δεν άργησε να προκαλέσει την αντίδραση… «Πώς είναι δυνατόν ένας χτεσινός διώχτης να γίνει αδελφός και αρχηγός μας;». Γι’ αυτό τον αντιμετώπιζαν εχθρικά.

Από το 48 μ.Χ. που ξεκινά η πρώτη του (από τις τρεις) περιοδεία στις πόλεις της Μικράς Ασίας και της Μεσογείου η νέα θρησκεία βγαίνει έξω από τα όρια της Παλαιστίνης. Στα αστικά μεσογειακά κέντρα ήταν πιο ευνοϊκοί οι όροι για τη νέα θρησκεία. Στις πόλεις που επισκέπτεται απευθύνεται πρώτα στις συναγωγές των Ιουδαίων της διασποράς. Εξαιτίας όμως της εχθρότητας που συναντά (οφειλόμενη και στο γεγονός ότι δίνει δικό του περιεχόμενο στον ιουδαϊκό Μεσσιανισμό) στρέφεται στους εθνικούς (εκείνους που δεν ανήκαν στο λαό και τη θρησκεία των Εβραίων). Οι Ελληνες και ελληνόφωνοι εθνικοί πήγαιναν και άκουγαν τις ομιλίες του και προσηλυτίζονταν στο χριστιανισμό. Κυρίως από τις λαϊκές μάζες. Αν δεν ήταν οι Ελληνες προλετάριοι να υιοθετήσουν τη νέα θρησκεία, ο χριστιανισμός δε θα γινόταν σε 2-3 αιώνες παγκόσμια θρησκεία.

«Φως» για τους εξαθλιωμένους

Ο ελληνικός πληθυσμός δυστυχούσε. Οσο και αν υπήρχαν μεγάλες πολιτείες που μέσα σε αυτές ο ελληνισμός είχε τα πρωτεία, υπήρχαν Ελληνες προλετάριοι που δεν είχαν «πού την κεφαλήν κλίνη». Τα αλλοτινά μεγαλεία πέρασαν. Οι πόλεμοι της Ρώμης έφεραν στη Μικρασία και στην ανατολική Μεσόγειο την παρακμή, σε πολλές χώρες την ερήμωση, ενώ στην κυρίως Ελλάδα η πείνα άπλωνε παντού τις μαύρες φτερούγες της. Η ένδοξη χώρα πήγαινε από το κακό στο χειρότερο. Τα θέατρα, τα στάδια είχαν χορταριάσει. Ο πληθυσμός ξεκληρίζονταν και περνούσε μια απαθλιωμένη ζωή. Αυτές οι συνθήκες προετοίμαζαν τους Ελληνες προλετάριους να δεχτούν με ανακούφιση το κήρυγμα για τον λυτρωτή που θα τους λύτρωνε από τα δεινά και θα δημιουργούσε μια πιο δίκαιη κοινωνία – αναγέννηση του κόσμου που ερχόταν από την Παλαιστίνη. Πολύ περισσότερο που συνοδευόταν από πρακτικά μέτρα ανακούφισης των λαϊκών μαζών από τη δυστυχία. Εκείνο όμως που έδινε στη νέα ιδεολογία δύναμη ήταν το κοινωνικό της περιεχόμενο. Οι απόστολοι κήρυτταν ότι όταν ξαναγυρίσει ο Χριστός θα αναστήσει τους νεκρούς και θα τιμωρήσει τους άδικους και κακούς και θα ιδρύσει το βασίλειο των φτωχών (Και μια «βροχή» θαυμάτων που εντυπωσιάζουν τον όχλο). Το κήρυγμα αυτό τραβούσε τον κόσμο, γιατί πρώτη φορά οι λαϊκές μάζες άκουγαν θετικές υποσχέσεις και όχι αοριστολογίες.

Στη δικιά του ρότα…

Οι πρώτες αδελφότητες αποτελούνταν από Ελληνες και Ιουδαίους. Οι αδελφότητες δεν ήταν τίποτα άλλο παρά αλληλοβοηθητικές οργανώσεις. Οργάνωναν κοινά συσσίτια και μοίραζαν ρούχα και άλλα τέτοια είδη σε χήρες και ορφανά που είχαν γεμίσει τις πόλεις.

Τόσο σημαντική ήταν η προσχώρηση του ελληνικού στοιχείου που η λαϊκή ελληνική γλώσσα της εποχής γίνεται το όργανο προπαγάνδας του χριστιανισμού. Οι αδελφότητες ονομάζονται από τότε εκκλησίες (εκκλησία σημαίνει στα ελληνικά λαοσύναξη) και ο Ιησούς λέγεται πλέον Χριστός, απόδοση στα ελληνικά και ρωμαϊκά του εβραϊκού Μεσσίας. Ετσι ο Παύλος δίνει όνομα στη νέα θρησκεία: Χριστιανισμός.

Βλέποντας πως η προπαγάνδα του έπιανε πιο πολύ στις λαϊκές μάζες των εθνικών έβαλε τα δυνατά του να γίνει «απόστολος των εθνών». Υπήρχε όμως ένα εμπόδιο. Οι εθνικοί δε δεχόταν τις θρησκευτικές συνήθειες των Ιουδαίων, όπως την περιτομή και την αργία του Σαββάτου. Ο Παύλος τόλμησε και παραμέρισε το μωσαϊκό νόμο.

Εξαρχής έδωσε δικό του περιεχόμενο στο μεσσιανισμό έτσι που να είναι συμβατός με τις παραδόσεις των μικρασιατικών και μεσογειακών λαών που πίστευαν ότι θα ερχόταν ένας Σωτήρας – θεός ή ήρωας, ενώ οι Ιουδαίοι πίστευαν ότι ο Ιησούς κρατά από τη γενιά του Δαυίδ και στάλθηκε να σώσει μόνο το λαό του Ισραήλ.

Και μια και στα βασικά δογματικά και οργανωτικά ζητήματα ακολουθούσε το δικό του δρόμο, δε δίστασε να δηλώσει ότι προπαγανδίζει το δικό του ευαγγέλιο, δηλαδή δήλωνε καθαρά πως δεν παραδέχεται την ιουδαΐζουσα ευαγγελική παράδοση.

Αυτή η τακτική και τα κηρύγματά του προκάλεσαν την αντίδραση τόσο των φανατικών Ιουδαίων όσο και των άλλων αποστόλων. Αντίπαλος και εχθρός του Παύλου και αρχηγός των Ιουδαιοχριστιανών ήταν ο Πέτρος. Βλέποντας ότι η διδασκαλία του Παύλου «έπιανε», άρχισε να διδάσκει και αυτός το μεσσιανισμό του Ιησού μέσα στις μάζες των εθνικών. Αυτό έγινε στη Γαλατία, στη Ρώμη και αλλού. Ετσι τα πνεύματα οξύνθηκαν και από τις δύο παρατάξεις άρχισαν οι κατηγορίες, οι βρισιές και οι συκοφαντίες. Και ο Παύλος δεν έκατσε με σταυρωμένα χέρια. Αρχισε να αντιπολιτεύεται τον Πέτρο και να κατακρίνει τις κομματικές του ενέργειες. Κήρυξε μάλιστα πως δεν αναγνωρίζει κανενός απόστολου την αυθεντία και την αρχηγία και πως δε θεωρούσε τον εαυτό του κατώτερο από τους άλλους, τονίζοντας μάλιστα πως μερικοί που κάνουν τον απόστολο είναι κάπηλοι και αγύρτες, εννοώντας βέβαια τον Πέτρο και τους ομοϊδεάτες του.

…στήριξης της εξουσίας

Η διδασκαλία του Παύλου, του «μέγα πολιτευτή του Θεού» διαστρέφει την επαναστατική διδασκαλία του Ιησού και γίνεται το στήριγμα της αυταρχικής εξουσίας. Πείθει τους πιστούς ότι όλα είναι εκ Θεού δοσμένα και η όποια προσπάθεια για κοινωνική αλλαγή είναι μάταιη και παρακαλεί «πρώτον πάντων να κάμνητε δεήσεις, προσευχές, παρακλήσεις, υπέρ βασιλέων και πάντων των όντων εν αξιώμασι διά να διάγωμεν βίον ατάραχον και ησύχιον εν πάση ευσέβεια και σεμνότητι»…

Και η κοινωνική δικαιοσύνη αντικαθίσταται από τη δικαιοσύνη των ουρανών. Είχε πει ο Ιησούς: «… Με φώτισε ο Θεός να φέρω καλά μαντάτα στους φτωχούς, να κηρύξω στους αιχμαλώτους απελευθέρωση…» Κατά Λουκά. «…Είστε φίλοι μου… δεν σας αποκαλώ δούλους, διότι ο δούλος δε γνωρίζει τι κάνει ο κύριός του…» Κατά Ιωάννη. Ακριβώς το αντίθετο μας λέει ο Παύλος: «Ελευθερωθέντες δε από την αμαρτία… υποδουλωθήκατε στον Θεόν… και θα προσφέρετε τα μέλη σας δούλα…». Ετσι, μέσω του Παύλου κηρύσσονται τα αγαθά της δουλείας: «Βαφτίζεται ο δούλος του Θεού», «Παντρεύεται ο δούλος του Θεού, την δούλη του Θεού», «Ανάπαυσον Κύριε τον δούλον σου» κλπ.

Απευθυνόμενος σε όσους αγοράστηκαν στα σκλαβοπάζαρα λέει: «Δεν ανήκετε στον εαυτόν σας γιατί αγορασθήκατε με τίμημα… και όσοι έχουν αφεντικά χριστιανούς θα γίνουν ακόμα εργατικότεροι γιατί θα δουλεύουν για αδελφούς σαν να πρόκειται για τον Κύριον Χριστό».

Απαλλάσσει το αφεντικό – εργοδότη από κάθε ευθύνη και τη μεταφέρει στο Θεό: «…Δούλοι υπακούετε εις τους κατά σάρκαν κυρίους σας μετά φόβου και τρόμου ως εις Χριστόν εκπληρούντες το θέλημα του Θεού και γνωρίζοντες ότι από τον Κύριο θα πάρετε την ανταπόδοση».

Από το Θεό, λοιπόν, θα ζητήσουμε «…τον άρτον ημών τον επιούσιον…» και όποιο άλλο επίγειο αγαθό και ο θεός στο εξής θα ευθύνεται και όχι ο επί γης αφέντης αν τρώμε ή δεν τρώμε. Αλλωστε, όπως λέει ο Παύλος: «Ούτε εάν φάγωμεν έχουμε κανένα πλεονέκτημα, ούτε αν δεν φάγωμεν χάνουμε τίποτα».

Και η δουλεία αλλάζοντας μορφές, ως τις μέρες μας, θα συμπλέει αισίως με τη χριστιανική ηθική. Και επειδή το άδειο στομάχι και η απόγνωση μπορεί να προτρέψουν τους δούλους σε ανταρσία, ο Παύλος προβλέπει: «… Οσοι είναι υπό ζυγόν δουλείας, ας νομίζουσι τους κυρίους αυτώ αξίους πάσης τιμής διά να μη δυσφημείται το όνομα του Θεού… Ο άρχων είναι υπηρέτης του Θεού για το καλό σου… είναι ο εκδικητής του Θεού, το εκτελεστικό του όργανο και δεν φορεί ματαίως την μάχαιραν… Διά τούτο να υποτάσσεσθε όχι μόνο για την οργήν του αλλά και για λόγους συνείδησης…».

Η διάδοση των ονομάτων

Από τον απόστολο και μετά χρησιμοποιείται το βαπτιστικό όνομα Πέτρος που κατέχει σήμερα ένα ποσοστό 0,92% στα ανδρικά ονόματα (σε δείγμα 92.946 ανδρών – στην 23η θέση της πανελλαδικής κατάταξης) από μία εμφάνιση έχουν ο Πετράκης και ο Πετρόπουλος (ως βαπτιστικό και όχι επίθετο). Από το Πέτρος προήλθαν και τα θηλυκά Πετρούλα (0,05%), Πέτρα, Πετρινη (από μία εμφάνιση σε δείγμα 52.927 γυναικών) και Πετρίνα (2 εμφανίσεις).

Μέσω του λατινικού Petrus, το όνομα διαδόθηκε ευρέως σε άλλες γλώσσες: αγγλικά Peter, γαλλικά Pierre, ισπανικά Pedro, γερμανικά Pter, ρώσικα Pyotr (Ο Πέτρος θεωρείται ιδρυτής της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας).

Το όνομα Παύλος  (paulos = μικρος, συνοδευε ως παρωνύμιο ρωμαϊκά ονόματα) με ποσοστό 0,59%  στην 32η θέση και η Παυλίνα 0,02%.

(Σο εξώφυλλο «Ο Άγιος Πέτρος και ο Άγιος Παύλος», Reni Guido, 1605, Pinacoteca di Brera)

ΠΗΓΕΣ:

Μεταξύ άλλων «Ιησούς Χριστός και Χριστιανισμός» του Γιάννη Κορδάτου και«Ιαματικά ψεύδη και βέβηλες προσεγγίσεις» του Γιώργου Φαρσακίδη

Ηρακλής Κακαβάνης