«Εξεγέρσου, ω Ελλάδα, εξεγέρσου»

 

Ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός στα έργα του Αλ. Πούσκιν

Είναι αναγνωρισμένο, ότι o αρχαιοελληνικός πολιτισμός, οι επιτεύξεις των αρχαίων Ελλήνων προσέφεραν στην ανθρωπότητα ανεκτίμητη συμβολή στην ανάπτυξη της σημερινής κοινωνίας, ενώ η πολιτιστική κληρονομιά τους ανήκει σ' όλη την ανθρωπότητα. Ο Φρ. Ενγκελς γράφει, ότι τη θέση, που κατέχει ο ελληνικός λαός στην ανάπτυξη της ανθρωπότητας δεν μπορεί να τη διεκδικήσει κανένας άλλος λαός. Κι ο Κ. Μαρξ, σημειώνοντας τη σημασία του αρχαιοελληνικού πολιτισμού και τη συμβολή των Ελλήνων, γράφει: «Οι Ελληνες πάντα θα παραμείνουν οι δάσκαλοί μας». Η αρχαία Ελλάδα ύστερα από αιώνες αποτελεί κλασικό πρότυπο. Πράγματι, η κληρονομιά του ανεπανάληπτου αρχαιοελληνικού πολιτισμού προσδιόρισε σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη του παγκόσμιου πολιτισμού.

Ο ένθερμος φιλέλληνας Αλέξανδρος Πούσκιν, που ακόμα από τα νεανικά του χρόνια άρχισε να μελετάει και να θαυμάζει τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, στα έργα του και ιδιαιτέρως σ' αυτά που είναι αφιερωμένα στην ελληνική υπόθεση της ελευθερίας και ανεξαρτησίας, χρησιμοποίησε, όπως είπαμε, αρχαιοελληνικές μορφές και θρύλους για να υμνήσει και να προβάλει τον αιματηρό και μακρόχρονο αγώνα του ελληνικού λαού. Επόμενο ήταν, για έναν ποιητή παγκόσμιας ακτινοβολίας, σαν τον Πούσκιν, ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός να έχει βαθιά επίδραση στο πνεύμα του. Ο Πούσκιν συνένωσε τις επιτυχίες της νέας εποχής με τις αξίες της αρχαιότητας. Ο μεγάλος αρχαιολάτρης φιλέλληνας ποιητής, που ήταν μελετητής και θαυμαστής της αρχαίας ελληνικής τέχνης και πολιτισμού, στην παιδική ηλικία του, με ζήλο και πάθος ενδιαφερόταν για την αρχαία ποίηση και πολύ διάβαζε έργα αρχαίων συγγραφέων. Ιδιαίτερα την προσοχή του επέσυραν δύο «ινδάλματα» του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, οι δύο θεοί - «δύο διαβολικές αναπαραστάσεις», ο Απόλλων, ο θεός προστάτης της μουσικής και της ποίησης και η Αφροδίτη, η θεά της ομορφιάς και του έρωτα. Ετσι, ο Πούσκιν αναπολεί την ομορφιά και τη λατρεία του ωραίου γενικά στο ελληνικό παρελθόν, χωρίς να ξεχάσει το δραματικό ελληνικό παρόν. Μνημονεύει τη ζωή του λαού σ' όλα τα φανερώματά της. Αυτό το εκφράζει ο φιλέλληνας ποιητής σε πολλά από τα έργα του. Ενδιαφέρθηκε για την απολύτρωση των συγχρόνων Ελλήνων από το βάρβαρο οθωμανικό ζυγό, αλλά και μελέτησε με πάθος την αρχαιοελληνική ποίηση και μυθολογία. Ο μεγάλος αρχαιολάτρης και φιλέλληνας Πούσκιν έβλεπε τον αγώνα της ανεξαρτησίας των Ελλήνων, τα επαναστατικά γεγονότα, μέσα από το πρίσμα της ελληνικής αρχαιότητας, καλούσε τα πνεύματα του παρελθόντος αρωγούς στον αγώνα τους και έβλεπε τους εξεγερμένους Ελληνες με τις αρχαίες ενδυμασίες. Ετσι, κατά τη χρονική περίοδο 1821 - 1823, ο Πούσκιν συμμεριζόταν τις ρομαντικές αυταπάτες σχετικά με το κίνημα των Φιλικών και εξέταζε τα επαναστατικά γεγονότα των Ελλήνων διά μέσου του πρίσματος της αρχαιότητας. Βέβαια, κατά την εξεταζόμενη χρονική περίοδο, στη Ρωσία κυρίαρχη θέση κατείχε η αρχαιοελληνική λατρεία. Στην τσαρική Αυλή, το όλο περιβάλλον ήταν ελληνοπρεπές, όπως και τα θέματα συζητήσεων, ενώ η ελληνική γλώσσα ακουγόταν στις πόλεις της Ρωσίας, στα σχολεία και στα καταστήματα. Πολλές καινούριες πόλεις της χώρας, και ιδιαίτερα του Νότου, όπως Σεβαστούπολη, Οδησσός, Χερσόνα, Συμφερούπολη κι άλλες, είχαν ελληνικές ονομασίες. Το Τσάρσκογιε Σελό το στόλιζαν μια σειρά αρχαιοελληνικά μνημεία. Ενώ ο κυβερνήτης της Νότιας Ρωσίας, στρατηγός Γ. Ποτιόμκιν, άρχισε την οικοδόμηση της πόλης Αικατερινοσλάφ, κατά τα πρότυπα της Αθήνας. Βέβαια, η λατρεία στην αρχαία Ελλάδα εκ μέρους των κυβερνητικών κύκλων σε μεγάλο βαθμό εξυπηρετούσε τα συμφέροντα της ρωσικής πολιτικής. Εκτός αυτού, είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι η παιδική βιβλιοθήκη του Μεγάλου Πέτρου συμπεριλάμβανε τη μυθιστορία για τον Μεγάλο Αλέξανδρο, που ο Πέτρος από μικρός είχε διαβάσει. Το βιβλίο αυτό, με εντολή του Πέτρου, μεταφράστηκε στα ρωσικά.

Μέχρι σήμερα στην ιστορική βιβλιογραφία αναφέρεται, ότι ο Πέτρος έδωσε εντολή να μεταφραστεί «Η ιστορία της Τροίας», όμως αυτό δεν ευσταθεί. Επίσης, ο Μεγάλος Πέτρος στο ουκάζ (διάταγμα) προς το ρωσικό λαό αναφέρει, ότι «Δεν έχομεν το δικαίωμα να αφήνωμεν τους απογόνους του Μεγάλου Αλεξάνδρου, του Πλάτωνος, του Αριστοτέλους να εξακολουθούν να τήκωνται υπό το πέλμα μαύρης δουλείας». Και όταν ο ελληνιστής Ν. Γκνέτιτς μετέφρασε την Ιλιάδα του Ομήρου και έπη (τα δημοτικά τραγούδια των σημερινών Ελλήνων) στα ρωσικά, τα οποία εκδόθηκαν το 1830, ο λάτρης του αρχαιοελληνικού πολιτισμού Πούσκιν σε γράμμα του προς τον Ν. Γκνέτιτς γράφει: «Η προσπάθειά σας αποτελεί τον πρώτο κλασικό ευρωπαϊκό άθλο στην πατρίδα μας».

Η αισθητική θεωρία της αρχαιότητας (Αριστοτέλης), η ιστορία (Θουκυδίδης) και μυθολογία (Ησίοδος) του αρχαίου κόσμου, τα έργα του Αριστοφάνη, του Ομήρου, του Ευριπίδη κι άλλων ποιητών, με τη μορφή και τη θαυμαστή τεχνική της στιχουργίας, απορρόφησαν το ενδιαφέρον του Πούσκιν. Ο ποιητής εκτιμούσε την αρμονία της δομής των έργων των αρχαίων ποιητών. Το ενδιαφέρον αυτό του Πούσκιν για την αρχαία λογοτεχνία τον παρακολούθησε σε όλη τη ζωή του και τακτικά προσέφευγε σ' αυτά, όμως δε συγχωνεύτηκε με αυτήν. Η αρχαιοελληνική μυθολογία και ιστορία μπήκε στην ποίησή του ακόμα από τα φοιτητικά του χρόνια. Το Μάη του 1815 έγραψε το ποίημά του με τίτλο «Προς τον Πουστσίν», όπου εκφράζεται με θαυμασμό για τον πατέρα της Ιατρικής, τον μεγάλο Ιπποκράτη, και ιδιαίτερα για τον περίφημο «Ορκο του ιατρού», που συνδέθηκε με το όνομα του Ιπποκράτη. Επίσης, στον Ιπποκράτη ο ποιητής αναφέρεται και στο ποίημά του «Χαίρε, κούμποκ» (1816) και σ' άλλα. Το ίδιο έτος σ' ένα άλλο ποίημά του με τον τίτλο «Βοσπομινάνιε» (Ανάμνηση), το οποίο ξανά το αφιερώνει στο συμφοιτητή και φίλο του Π. Πουστσίν, γράφει μεταξύ άλλων για το θεό - προστάτη της βλάστησης, της αμπελουργίας και οινοπαραγωγής, το Διόνυσο. Μα ακόμα και το 1816, προτελευταίο έτος της φοίτησής του στο Λύκειο, σε ποίημά του αναφέρεται στους αρχαίους Ελληνες, όπως στον Περικλή και στη θεά της σοφίας, την Αθηνά.

Λίγο πριν την εξέγερση των Φιλικών

 

Ο Αλ. Πούσκιν και ο Κ. Σταμάτης. Από πίνακα του ζωγράφου Μπ. Λέμπεντεφ

Ενα χρόνο πριν την έναρξη της εξέγερσης των Φιλικών στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, ο Πούσκιν έγραψε το έργο «Ρουσλάν και Λιουντμίλα» (1820), στο οποίο αναφέρεται στο μυθικό τραγουδιστή Ορφέα, ο οποίος με την ωραία μελωδική φωνή του γοήτευε θεούς και ανθρώπους και δάμαζε ακόμα και τα άγρια θηρία. Στο ίδιο αυτό έργο του αναφέρεται και στον ξακουστό γλύπτη της αρχαιότητας, τον Φειδία. Κατά τη χρονική περίοδο 1815 - 1817 ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός χρησιμοποιήθηκε στα έργα του Πούσκιν σε μεγάλη έκταση, όπως στα: «Προς τον Ντέλβιγκ» (1815), «Τεν Φονβιζίνα» (1815), «Σισκόβου» (1816) κι άλλα. Π.χ., στο ποίημά του «Τεν Φονβιζίνα», ο ποιητής αναφέρεται σε αρχαιοελληνικούς θεούς, επιστήμονες και καλλιτέχνες, όπως στον Απόλλωνα, στον Ερμή, στον Πλούτωνα, στην Ασπασία, στην Αφροδίτη, στον Δημοσθένη και σ' άλλους.

Κατά την περίοδο της εξέγερσης των Ελλήνων στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, όταν ο Πούσκιν ήταν εξόριστος στο Κισινιόφ και ήρθε σε άμεση επαφή με τα επαναστατικά γεγονότα, αφιέρωσε σ' αυτήν πολυάριθμα ποιήματά του, στα οποία εξαίρει το αρχαιοελληνικό ύφος και ήθος. Σ' αυτά τα ποιήματα, που ήταν γεμάτα από ηρωικές παραδόσεις και μύθους της αρχαίας Ελλάδας, είναι φανερή η χαρακτηριστική ρυθμική ιδιαιτερότητα της ποίησής του, κυρίως όταν μιλάει απευθείας για τον αγώνα της ανεξαρτησίας του λαού μας. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικό είναι το ποίημά του «Ελληνίδα πιστή, μην κλαις». Αυτό το ποίημα δεν το είχε τελειώσει και βρέθηκε μόνον το πρόχειρο. Θέμα του είναι ο ηρωικός θάνατος Ελληνα αγωνιστή. Ο Πούσκιν ηρωοποιεί επάξια τη μορφή του σκοτωμένου Ελληνα φιλικού και τον συγκρίνει με τον αρχαίο Αθηναίο τυραννοκτόνο Αριστογείτονα. Ο προσανατολισμός στο ηρωικό παρελθόν της Ελλάδας καθορίζει όλη την έκφραση του ποιήματος. Τον αγώνα των Ελλήνων για την απελευθέρωσή τους τον χαρακτηρίζει «ιερή μεγάλη υπόθεση» και «αιματηρό δρόμο τιμής». Ο ποιητής, ιδιαίτερα μετά την έναρξη της επανάστασης, παρουσιάζει τους νέους Ελληνες σαν ζωντανά ενθυμήματα των αρχαίων πολεμιστών.

«Εξεγέρσου, ω Ελλάδα, εξεγέρσου»

 

Εικόνα εμπνευσμένη από την ελληνική επανάσταση του 1821 (γκραβούρα του 19ου αι.)

Στο δεύτερο τόπο της εξορίας του, την Οδησσό, ο ποιητής συνεχίζει να υμνεί την αρχαία Ελλάδα και τον αγώνα της ανεξαρτησίας του ελληνικού λαού και γράφει ένα από τα βασικότερα έργα του, αφιερωμένο στην ελληνική επανάσταση του Εικοσιένα, με τον τίτλο «Εξεγέρσου, ω Ελλάδα, εξεγέρσου», το οποίο όταν ζούσε ο ποιητής δε δημοσιεύτηκε, λόγω του ότι δεν ήταν ικανοποιημένος από τη γραφή του. Στο ποίημα αυτό, η Ελλάδα προβάλλεται και πάλι διαμέσου των αρχαίων αναμνήσεων, σαν «χώρα ηρώων και θεών». Σ' αυτό το μικρό ποίημά του, ο Πούσκιν, σε δώδεκα στίχους, αναφέρεται σ' επτά ήρωες και θεούς της αρχαίας Ελλάδας και ιστορικούς τόπους (Περικλής, Τυρταίος, Αθηνά, Θησέας, Ολυμπος, Πίνδος και Θερμοπύλες). Σε άλλα έργα του αναφέρεται στον Παρνασσό και τον Ταΰγετο. Το ποίημα «Εξεγέρσου, ω Ελλάδα, εξεγέρσου» αποτελεί μια φλογερή προκήρυξη προς τους αγωνιζόμενους Ελληνες. Εδώ ευδιάκριτα φαίνεται, ότι ο ποιητής, χρησιμοποιώντας την αρχαιοελληνική μυθολογία, καλούσε τους υπόδουλους Ελληνες στον αγώνα της ανεξαρτησίας και δεν «ονειρευόταν μόνο τις περασμένες δόξες της Ελλάδας», όπως υποστηρίζει ο Δημήτρης Φαρσόλας.

Ο Πούσκιν στο γράμμα του, το Μάρτιο του 1821, προς το φίλο του Β. Νταβίντοβ γράφει: «...Ολες οι σκέψεις στρέφονται σ' ένα σκοπό, την ανεξαρτησία της αρχαίας πατρίδας... (της Ελλάδας)». Οπως ανέφερα προγενέστερα, κατά την περίοδο της παραμονής του Πούσκιν στην Οδησσό, αρχίζει η αρχαιολατρική κρίση κι αντίληψη του ποιητή για τους Ελληνες.

Σπάσε τα βάρβαρα δεσμά σου

 

Το χειρόγραφο του Αλ. Πούσκιν για το τρίτο κεφάλαιο του μυθιστορήματος «Ευγένιος Ονέγκιν»

Ο Πούσκιν, για να αποφύγει τη λογοκρισία, καταφεύγει στα έργα του σε υπαινιγμούς, με στόχο τη «συγκάλυψη» των νοημάτων τους, όπως το 1827, στο αλληγορικό ποίημά του «Αρίων», όπου χρησιμοποίησε τον αρχαιοελληνικό μύθο. Θέμα του είναι ο γνωστός θρύλος του αρχαίου Λέσβιου κιθαρωδού και τραγουδιστή Αρίωνα, που πρώτος δίδαξε το διθύραμβο και άνοιξε το δρόμο προς την τραγωδία και το δράμα. Κατά το θρύλο, ένα δελφίνι, μαγεμένο από την κιθάρα του Αρίωνα, έσωσε τον καλλιτέχνη από κακούργους ναύτες παίρνοντάς τον στη ράχη του, σ' ένα ταξίδι από τη Λέσβο προς την Κόρινθο. Η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο ποίημα αυτό του Πούσκιν και το θρύλο βρίσκεται στο ότι στη θέση της εχθρότητας μεταξύ των ανθρώπων, ο Πούσκιν προέβαλε τη φιλία και την αγάπη μεταξύ των ανθρώπων. Ετσι, χρησιμοποιώντας την αλληγορία, ο Πούσκιν μπόρεσε να κάνει υπαινιγμό στο ρόλο του επαναστατικού κινήματος των φίλων και ομοϊδεατών, των Δεκεμβριστών.

Επίσης, ο φιλέλληνας ποιητής σ' ένα άλλο ποίημά του, το «Γοροντόκ» (Μικρούπολη), αναφέρεται στα ομηρικά έπη, την «Ιλιάδα» και την «Οδύσσεια». Ο Πούσκιν σ' ένα από τα βασικά έργα του, το «Ευγένιος Ονέγκιν», αναφέρεται σε ιστορικά πρόσωπα της αρχαίας Ελλάδας. Γι' αυτό το έργο του, ο ποιητής σε γράμμα του προς τον Π. Πλέντεφ, τον Οκτώβρη του 1824, αναφέρεται στον αρχαίο ελληνικό ανώτατο θεσμό απονομής δικαιοσύνης, τον Αρειο Πάγο, και ζητάει να συσταθεί κατά τα πρότυπα, μια τριμελής επιτροπή, ένα είδος Αρείου Πάγου, για να κρίνουν το έργο του «Ευγένιος Ονέγκιν». Επίσης, στο ποίημά του «Στυλώσου, ω Ελλάδα, στυλώσου» (1829), που αναφέραμε προηγούμενα, ο ποιητής σε δύο στίχους, σαλπίζει:

Χώρα ηρώων και θεών,

σπάσε τα βάρβαρα δεσμά σου...

Το ίδιο έτος, ο Πούσκιν γράφει το ποίημα «Ζαγάτκα» (Αίνιγμα), το οποίο μεταξύ άλλων αναφέρεται στον ποιητή Θεόκριτο, το θεμελιωτή των ειδυλλίων. Ενα χρόνο αργότερα (1830), σε άλλο ποίημά του γράφει για την Κυπρίδα (Αφροδίτη). Ο Πούσκιν στο έργο του αναφέρεται στις αρχαιοελληνικές αποικίες στην Ταυρίδα (Κριμαία), Παντικάπαιον (σημερινό Κερτς), Ζολοτόι Κουργάν (Χρυσός Τύμβος) κ.ά. Το 1830, ο ποιητής αφιερώνει ποίημά του στην Ιλιάδα, ενώ σ' άλλο έργο του αναφέρεται στο είδωλο των Δελφών.

Ο μεγάλος Ρώσος ποιητής και φιλέλληνας Αλ. Σ. Πούσκιν θαύμαζε τόσο την αρχαία Ελλάδα, που πολύ τσουχτερά κριτικάρει το ποίημα του ποιητή Β. Κιουχελμπέκερ με τον τίτλο «Ολυμπιακοί Αγώνες». Ο Πούσκιν στο έργο του «Ευγένιος Ονέγκιν» γράφει:

«...Πετώντας μέσ' τη σκόνη τ' αμαξιού,

σαν κληρονόμο, που τον είχε ο Δίας...»

και σε συνέχεια:

«...συχνά μπερδευόταν κι έκανε λάθος

με τους ανάπαιστους κι ιαμβικούς!

Ομηρο και Θεόκριτο μισούσε...»

Σ' άλλο μέρος αναφέρει:

«...Και Φαίδρα ή Κλεοπάτρα τις σφυρίζει...

Απ' τ' άσμα σας θα πληρωθούν οι χώροι,

και θα χαρώ τη ρώσα Τερψιχόρη...».

«...Σαν πούπουλο ανυψώνεται γοργά,

μ' αύρα που πνεν τα χείλη του Αιόλου...»

«...Τρεις ώρες δαπανούσε στον καθρέφτη

κι όταν πια τ' αποφάσιζε να βγει,

σαν Αφροδίτη πέταγε στη γη...»

Και τέλος γράφει:

«...πάνω στου Νέβα τα πανώρια μέρη,

που τα νερά - κρουστάλλι φωτεινό,

της Αρτεμης την όψη καθρεφτίζουν...».

Ολη αυτή η αναδρομή μας στο έργο του «Πούσκιν «Ευγένιος Ονέγκιν» αποδεικνύει, το πόσο εκτεταμένα αναφέρεται ο ποιητής στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό.

Ενας Ρώσος ιστορικός, ο Ν. Σβίριν, σε άρθρο του με τον τίτλο «Ο Πούσκιν και η ελληνική εξέγερση», αναφέρει, ότι ο ποιητής την εξέγερση των Ελλήνων Φιλικών την περιγράφει με θρύλους και μύθους της αρχαίας Ελλάδας.

Σ' ένα άλλο ποίημά του, το «Μπρος στο πορτρέτο του Τσααντέφ» (1817 - 1820), ο Πούσκιν αναφέρεται στο διάσημο κρατικό παράγοντα του αθηναϊκού κράτους του χρυσού αιώνα, τον Περικλή και εξυμνεί την προσωπικότητα, τη γεναιοφροσύνη του Περικλή και τη δικαιοσύνη, που κυριαρχούσε στο αθηναϊκό κράτος. Η Αθηναϊκή Πολιτεία, όπως πιστεύει ο Ευριπίδης, αποτέλεσε το πραγματικό πνευματικό κέντρο του Ελληνισμού. Ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός μέσα από τα έργα του Πούσκιν βοήθησε την κοινή γνώμη της Ρωσίας περισσότερο να γνωρίσει την αρχαιοελληνική κουλτούρα, αλλά και να προβάλλει τον αγώνα της ανεξαρτησίας του ακαταμάχητου ελληνικού λαού.

Η περιληπτική αυτή αναδρομή μας στο τεράστιο ποιητικό έργο του Μεγάλου Ρώσου εθνικού ποιητή και φιλέλληνα Αλ. Πούσκιν αποδείχνει τη βαρύνουσα συμβολή του στον αγώνα της ελευθερίας και ανεξαρτησίας του λαού μας.

Κώστας ΑΥΓΗΤΙΔΗΣ
Καθηγητής ιστορίας - ερευνητής. Μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών

 * 29/1/1837 Σκοτώθηκε σε μονομαχία από τον εραστή της γυναίκας του,(Ναταλία Πούσκινα - Γκοντσάροβα) του Ζωρζ ντ' Αντές, ενός αξιωματικού γαλλικής καταγωγής του ιππικού της φρουράς στην Αγία Πετρούπολη.