Για τη διάσωση και ανάδειξη της μαρτυρικής Μακρονήσου

Στις 2 Οκτωβρίου 2022 διοργανώθηκε ακόμη μια επίσκεψη τιμής και μνήμης στη Μακρόνησο από την ΠΕΚΑΜ¹, προκειμένου να «θυμούνται οι παλιοί» και να «μαθαίνουν οι καινούργιοι».

Οι ευκαιρίες αυτές είναι μοναδικές, γιατί το να βρεθείς πάνω στο Νταχάου της Μεσογείου μαζί με ανθρώπους που σου εξιστορούν από πρώτο χέρι τα γεγονότα που έλαβαν χώρα εκεί, είναι σίγουρα κάτι για το οποίο δεν θα δοθεί η ευκαιρία ξανά στο μέλλον.

Το ότι αυτοί οι άνθρωποι, οι αλύγιστοι της ταξικής πάλης, θα φύγουν μια μέρα από τη ζωή, όπως άλλωστε όλοι μας, δεν σημαίνει ότι η ιστορία τους θα σβήσει. Ούτε ότι θα ξεχάσουμε τι συνέβη πάνω σε αυτό το νησί. Σίγουρα αυτό δεν θα το επιτρέψουμε. Και όχι μόνο από τον θαυμασμό μας, για την υπεράνθρωπη ψυχική αλλά και σωματική δύναμη που επέδειξαν, αλλά γιατί είναι ιστορικό μας χρέος να διαφυλάξουμε αυτή τη μνήμη.

Ο πρώτος και κύριος πυλώνας διαφύλαξής της είναι να παλέψουμε για τα ιδανικά τους, να εξασφαλίσουμε ότι αυτοί οι άνθρωποι δεν χάθηκαν ούτε βασανίστηκαν για «ένα πουκάμισο αδειανό». Ο δεύτερος πυλώνας, ο οποίος στηρίζει τη διαφύλαξη εξίσου με τον πρώτο, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε, είναι να προστατεύσουμε τους τόπους αυτούς, τα μνημεία αυτά, που αν και κηρυγμένα ως τέτοια, έχουν αφεθεί στην τύχη τους.

Ισως - θα έλεγε κάποιος πιο καχύποπτος - έχει χρεωθεί ο χρόνος να κάνει τη «βρώμικη δουλειά»: Αυτή της καταστροφής τους. Αν δεν υπάρχει όμως τέτοια πρόθεση, δηλαδή είναι τυχαίο γεγονός το ότι τόσα χρόνια μετά την κήρυξη και μετά τις διάφορες μελέτες² δεν έχει γίνει καμία ενέργεια αποκατάστασης στο νησί, πρέπει γρήγορα να γίνουν αυτές οι εργασίες, οι οποίες θα είναι σωστικές για αυτά που κινδυνεύουν άμεσα, θα είναι εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης, για αυτά που έχουν ήδη γίνει στο παρελθόν αλλά δεν συντηρήθηκαν, και για τα υπόλοιπα σωζόμενα μνημεία, κτίρια και χώρους. Επίσης, εργασίες για να είναι επισκέψιμο και αξιοποιήσιμο ως μνημείο, οι οποίες αναλύονται παρακάτω.

Επιβάλλεται αρχικά να γίνουν σωστικές εργασίες σε μια σειρά μνημεία που βρίσκονται πάνω στο νησί. Κατά την αυτοψία εκεί διαπιστώθηκε η μεγάλη φθορά τους, σε βαθμό που κινδυνεύουν και από φυσικά φαινόμενα να ισοπεδωθούν και να καταλήξουν άμορφες μάζες. Τέτοια είναι για παράδειγμα το κτίριο συνοδείας των αρτοκλιβάνων (βρίσκεται νότια του κτιρίου των αρτοκλιβάνων), η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου στο ΑΕΤΟ³, τα κτίρια διοίκησης και τα απομεινάρια του Στρατιωτικού Νοσοκομείου Μακρονήσου στο Γ' Κέντρο Παρουσιάσεως Αξιωματικών κ.ά.

Η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου στο ΑΕΤΟ παρουσιάζει εκτεταμένη φθορά και πιο συγκεκριμένα εντοπίστηκε σε μεγάλο βαθμό αποκόλληση τμημάτων του οπλισμένου σκυροδέματος, έντονη οξείδωση του οπλισμού, τμηματική κατάρρευση στοιχείων της και αρκετές ρηγματώσεις στα φέροντα και μη στοιχεία της.

Το κτίριο δίπλα σε αυτό των αρτοκλιβάνων είναι το εργοστάσιο παραγωγής αναψυκτικών, όπου φαίνεται να είναι από φέρουσα τοιχοποιία, αποτελούμενη και από λιθοσώματα, αλλά και από οπτόπλινθους, ενώ υπάρχουν και οριζόντια στοιχεία από οπλισμένο σκυρόδεμα, όπως πρέκια και ποδιές στα ανοίγματα. Εχει καταρρεύσει πλήρως η στέγη, η οποία φαίνεται να ήταν από οπλισμένο σκυρόδεμα⁴.

Ταυτόχρονα θα πρέπει να προχωρήσουν και οι εργασίες συντήρησης στα κτίρια, στα οποία έχει γίνει ήδη αποκατάσταση, με σκοπό την επανάχρησή τους. Το κτίριο των αρτοκλιβάνων καθώς και το κτίριο του θεάτρου είναι αφημένα στην τύχη τους, με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν να ξαναβρεθούν σε παλαιότερες καταστάσεις κινδύνου.

Ακολούθως, θα πρέπει να γίνουν όλες οι απαραίτητες εργασίες που απαιτούνται σε έναν τόπο εξορίας - τόπο μνήμης, προκειμένου αυτός να γίνει ουσιαστικά μνημείο επισκέψιμο και αξιοποιήσιμο για τους υποψήφιους επισκέπτες του. Οι εργασίες που απαιτούνται για να επιτευχθεί αυτό μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε 3 άξονες:

• Σ' αυτές που εξασφαλίζουν την πρόσβαση στο μνημείο/μνημονικό τόπο.
• Στις εργασίες που εξασφαλίζουν την πληροφόρηση του επισκέπτη/χρήστη και οι οποίες μπορούν να υποκατηγοριοποιηθούν σε αυτές με αναπαράσταση και σε αυτές με εκδραμάτιση.
• Στις εργασίες που αφορούν παροχές που πρέπει να προσφερθούν στους επισκέπτες για την ασφαλή και άνετη περιήγησή τους.

Συγκεκριμένα στη Μακρόνησο θα πρέπει όλων αυτών να προηγηθούν οι κατεδαφίσεις των αυθαίρετων κτισμάτων, των αυθαίρετων εγκαταστάσεων που εξυπηρετούν τις διάφορες κτηνοτροφικές δραστηριότητες, ο καθαρισμός από τα διαφόρων ειδών απορρίμματα, καθώς και ο καθαρισμός της χλωρίδας που έχει αναπτυχθεί πάνω και μέσα στα κτίρια και τα δομημένα τμήματα του νησιού.

Η ΠΕΚΑΜ έχει ως πάγιο αίτημά της να μετατραπεί το κτίριο των αρτοκλιβάνων σε μουσείο, που θα λειτουργεί πάνω στον μνημονικό τόπο. Αυτό το αίτημα θα προσφέρει εκ των πραγμάτων συντήρηση, φύλαξη και προστασία. Ο Δ. Ζήβας αναφέρει τα εξής: «Θα πρέπει να αναγνωρίσουμε πως η πανάρχαια πρακτική της επαναχρησιμοποίησης υφιστάμενων κτιρίων για νέες χρήσεις, χωρίς να αποτελεί συστηματική και συνειδητή πράξη "προστασίας", έχει ωστόσο ουσιαστικά συμβάλει σ' αυτήν και μας δίνει μια ολόκληρη σειρά από παραδείγματα - ευκαιρίες για τους δικούς μας προβληματισμούς»⁵.

Αυτό δεν σημαίνει βέβαια πως η ένταξη οποιασδήποτε χρήσης σε ένα υφιστάμενο κέλυφος είναι πανάκεια, καθώς εκεί τίθενται θέματα συμβατότητας, σεβασμού της ιστορικής ταυτότητας κ.ά. Ομως, για τη Μακρόνησο, που φέρει αυτό το ιστορικό φορτίο και αυτήν τη μνήμη, η μουσειακή χρήση ενός κτιρίου που λειτουργούσε ως αρτοκλίβανοι φαίνεται να ταιριάζει εξαιρετικά. Αλλωστε, η ίδια αυτή η χρήση θα υπερβεί την ευτέλεια της υλικότητας του μνημείου, και αυτό θα επιτευχτεί μέσα από την προσβασιμότητά του από πληθώρα κόσμου, την αναπαραγωγή και επαναφορά της «μνήμης» στους κατέχοντες αυτήν, καθώς και τη γένεσή της σε αυτούς που δεν την έχουν⁶.

Με αυτή τη μουσειακή λειτουργία του, το κηρυγμένο (και αυτό) κτίριο των αρτοκλιβάνων θα μπορέσει να επιτύχει την υπέρβαση της στατικής ύπαρξής του, η οποία από μόνη της δεν δημιουργεί μνήμη, εάν δεν υπάρξει ο υποδοχέας αυτός που θα την προσλάβει. Εάν κάποιος δηλαδή δεν επισκεφτεί το μνημείο, τότε αυτό δεν μπορεί να πραγματωθεί.

Αναπόφευκτα, εγείρεται ένας προβληματισμός για την εικόνα της Μακρονήσου, στο υποθετικό σενάριο όπου γίνονται όλες οι παραπάνω απαιτητές εργασίες και που έχει «όμορφα» και «καλλωπισμένα» τα απομεινάρια απάνω της, χωρίς ο επισκέπτης να μπορεί να βιώσει την πνιγηρή εικόνα που υπάρχει σε φωτογραφικά τεκμήρια και είναι διαφορετική από αυτό που υποθετικά θα αντικρίζουμε.

Στα πρακτικά της Επιστημονικής Συνάντησης για τη Μακρόνησο, το 1998, επισημαίνεται στο πόρισμα της πρώτης Ημερίδας: «...Τα μνημεία στα οποία έχει αποτυπωθεί η ιστορία της Μακρονήσου έχουν έναν ειδικό χαρακτήρα. (...) Το σημαντικό, όμως, κομμάτι της ιστορίας της "δε φαίνεται". Είναι οι χιλιάδες σκηνές αλλά και οι χώροι του φυσικού περιβάλλοντος όπου ασκήθηκε η βία, τα βασανιστήρια και οι θάνατοι. Είναι οι χαράδρες, οι σπηλιές, οι πλαγιές...».⁷

Ετσι, η σκέψη μου με οδήγησε στην υπόθεση όπου εκδραματίζουμε τη μνήμη και προχωράμε σε μια «σκηνογραφική» αναπαράσταση της εικόνας του μαρτυρικού νησιού, τοποθετώντας για παράδειγμα σκηνές, προσπαθώντας να προσομοιάσουμε πλέον τη Μακρόνησο του σήμερα - ή του αύριο - με τη Μακρόνησο του τότε.

Ο επισκέπτης λοιπόν περιηγείται στο μαρτυρικό νησί, έρχεται αντιμέτωπος με τα «υλικά» του χτες, τα οποία ξαναστήνονται και συμπληρώνονται όπου είναι απαιτητό, από υλικά του σήμερα. Περπατάει πάνω στον χώρο, ακολουθεί τις διαδρομές και του εξόριστου και του βασανιστή του, νιώθει τον δυνατό άνεμο να λυσσομανάει πάνω του, γνωρίζοντας όμως ότι δεν θα τον βασανίζει κάθε μέρα, καθώς η ξενάγηση αυτή κάποια στιγμή θα τελειώσει, «καίγεται» από τον ήλιο που χτυπάει αλύπητα το ξερονήσι.

Το σώμα του έχει αρχίσει να προσαρμόζεται στον χώρο, να τον βιώνει και τα αποτυπώματά του να εγγράφουν τη μνήμη μέσα του. Και κάπου εκεί... βρίσκεται μια, δυο, πέντε, χιλιάδες σκηνές, πλαστικές, καινούργιες να στέκονται για να δείξουν τι; Οτι οι εξόριστοι έμεναν εκεί και δεν κοιμούνταν σε όμορφα χτιστά σπίτια, όπως και οι βασανιστές τους;

Κάπως έτσι αποδεικνύεται η λογική απόρριψη μιας τέτοιας «χειρονομίας» πάνω σε αυτόν τον χώρο. Γιατί κάτι τέτοιο θα βεβήλωνε τις θυσίες τους, θα φαινόταν σαν να υπάρχει πρόθεση για χλευασμό και - σε κάθε περίπτωση - θα ήταν μια παρέμβαση στο τοπίο που θα επιχειρούσε να γυρίσει τον χρόνο πίσω και να αναιρέσει τις «ρυτίδες» που αυτός άφησε πάνω στον μαρτυρικό τόπο.

Αλλωστε, η Α. Βοζάνη αναφέρει ότι μια προσπάθεια για κυριολεκτική αντιστοιχία των σημείων της διαδρομής του μνημειακού χώρου με συγκεκριμένα συμβάντα του γεγονότος που καλείται να αφηγηθεί, θα είχε μάλλον ατυχή αποτελέσματα⁸, ενώ και κατά τον Π. Μιχελή⁹, που ανέφερε ότι η μνήμη αποτελεί το συνδετικό υλικό που συγκρατεί και ανασυνθέτει όλες τις εντυπώσεις των αισθήσεων σε μία, κρατώντας την εντύπωση που θα διαμόρφωνε το νέο τοπίο, όπως αυτό υποθετικά περιγράφηκε παραπάνω, στον επισκέπτη, αυτό τελικά θα κατέληγε σε μια αποτυχημένη προσπάθεια να αναδημιουργήσω το τοπίο του χτες σήμερα.

Γιατί αυτή η προσπάθεια θα ήταν αποτυχημένη; Μα γιατί το τοπίο δεν είναι μόνο ο χώρος που βλέπουμε, αλλά και η οπτική από την οποία το βλέπουμε. Ετσι και το τοπίο που σήμερα επισκεπτόμαστε, αφουγκραζόμαστε και χρησιμοποιούμε για τη δημιουργία μνημών, δεν είναι το ίδιο με αυτό που ήταν χτες, πριν 80 χρόνια κ.λπ.

Ο τόπος αυτός ήταν για τους εξόριστους κάτι που έβλεπαν πρώτη φορά, που πήγαιναν εκεί χωρίς να ξέρουν ακριβώς τι τους περιμένει, που βίωναν την καθημερινή τιμωρητική στάση του κράτους να τους επιβάλλει να αλλάξουν τα πιστεύω τους, και φυσικά που πολλές φορές έβλεπαν τους συντρόφους τους να χάνονται από τον πόνο, τα βασανιστήρια και την κακουχία, αναμένοντας και το δικό τους τέλος.

Ο σημερινός επισκέπτης στον τόπο αυτό, όμως, τα γνωρίζει αυτά, τα έχει μάθει (και κυρίως πρέπει να τα μάθει, γι' αυτό επιβάλλεται η αποκατάσταση και διατήρηση των μνημείων αυτών), θα θέλαμε να μπορεί να αφουγκραστεί αυτά τα βιώματα, αλλά σε κάθε περίπτωση τα βλέπει σήμερα με τη «μνημονική» ματιά. Τα βλέπει χωρίς ο ίδιος να φοβάται αυτά τα βασανιστήρια, χωρίς ο ίδιος να κουβαλάει πέτρες σε αυτούς τους δρόμους, χωρίς να χύνεται το αίμα του πάνω στις πέτρες και τα χώματα τούτα.

Επιθυμούμε λοιπόν να δει τον χρόνο που πέρασε και έφθειρε τον τόπο αυτό, τα σημάδια που άφησε, τις πέτρες που «στρογγύλεψε», τα δέντρα που ξέρανε και κυρίως να έρθει αντιμέτωπος με τη ζοφερή πραγματικότητα που βίωσε ο τόπος τούτος: Να μάθει, να κρίνει και να αποτιμήσει τη δύναμη όλων αυτών των ανθρώπων, καθώς και το ότι, αν και τόσα χρόνια μετά, αν και έχουν κηρυχτεί επίσημα μνημεία, αν και έχει επανειλημμένως διατυπωθεί η ανάγκη να διασωθούν και να προστατευθούν, αυτά αφέθηκαν στον αμείλικτο χρόνο.

Παραπομπές:

1. Πανελλήνια Ενωση Κρατουμένων Αγωνιστών Μακρονήσου

2. Πανελλήνια Ενωση Κρατουμένων Αγωνιστών Μακρονήσου

3. Α' Ειδικό Τάγμα Οπλιτών

4. Η άποψή μου ότι είναι από οπλισμένο σκυρόδεμα βασίζεται στην εικόνα από τα περισσότερα κτίρια παρόμοιας μορφολογίας πάνω στο νησί καθώς και στα θραύσματα που βρίσκονται στο εσωτερικό του κτιρίου, τα οποία είναι μεγάλα κομμάτια με τσιμέντο, αδρανή και οπλισμό. Ετσι πιθανολογώ ότι είναι και τα τμήματα της στέγης που κατέρρευσε. Φυσικά μια αντίστοιχη ενδελεχής έρευνα θα καταλήξει σε σίγουρα συμπεράσματα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι στην Ημερίδα του 1998 αναφέρεται ότι είναι ένα από τα κτίρια που θα επισκευαστούν άμεσα.

5. Διονύσης Α. Ζήβας, «Τα μνημεία και η πόλη», Εκδ. «Libro», Αθήνα 1997, σελ. 101

6. Μανουσάκη Σίσσυ, «Από τη μνήμη στο μνημείο και αντίστροφα. Οι υλικές και άυλες αποδείξεις της μνήμης», Archetype Magazine, October Issue Vol.2

7. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, «ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΜΝΗΜΗ_Το παράδειγμα της Μακρονήσου», Εκδ. «Φιλίστωρ», Αθήνα Ιούνιος 2000, σελ. 22

8. ΤΣΟΥΚΑΛΑ ΚΥΡΙΑΚΗ, ΛΑΔΑ ΣΑΣΑ και ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ ΚΕΛΛΥ «Χωρικές αφηγήσεις της μνήμης», εκδ. «Επίκεντρο», Θεσσαλονίκη 2007, στο «Από τις μηχανές εκπομπής μνήμης στα Δωμάτια με τους παραμορφωτικούς καθρέπτες», Βοζάνη Αριάδνη, σελ. 194

9. Ο.π., σελ. 193

Αθανασία ΜΑΝΟΥΣΑΚΗ
Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ, MSc Προστασία Μνημείων ΕΜΠ