«Το δικαίωμα στην ελεύθερη επιλογή... »: Ελευθερίες, δικαιώματα, ταυτότητες

Παρουσίαση του άρθρου του Δημήτρη Κοιλάκου «"Ατομική ελευθερία": Μύθος και πραγματικότητα» από το νέο τεύχος της ΚΟΜΕΠ

«Το δικαίωμα στην ελεύθερη επιλογή...» (με την πρόταση να συμπληρώνεται κατά περίπτωση) είναι μια φράση που ακούγεται συχνά σε συζητήσεις για μια ευρεία γκάμα θεμάτων, από την προσωπική ζωή του ατόμου μέχρι τη χρήση ναρκωτικών και την αυτοδιάθεση του σώματος, και από την επαγγελματική σταδιοδρομία μέχρι το θέμα του υποχρεωτικού ή μη εμβολιασμού των παιδιών.
Ακριβώς γι' αυτόν το λόγο, τείνει να διαμορφώνεται και σε πολιτική αντίληψη, με ιδιαίτερη μάλιστα επίδραση στη νεολαία.

Η κουβέντα αυτή, που στην ουσία της αφορά τις διάφορες πλευρές της κοινωνικής ζωής του ανθρώπου και τη σχέση της με την κοινωνία της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, συνήθως περιστρέφεται ή και εξαντλείται γύρω από το κατά πόσο είναι τυπικά κατοχυρωμένο το «δικαίωμα» στην εκάστοτε «ελεύθερη» επιλογή.

Στη συζήτηση περί θέσπισης τέτοιων δικαιωμάτων, συνήθως το ατομικό έρχεται σε αντιπαράθεση ή ξεκόβεται πλήρως από το κοινωνικό, με αποτέλεσμα τόσο το εκάστοτε δικαίωμα όσο και το πλαίσιο, οι όροι και προϋποθέσεις άσκησής του να αποκόπτονται από οποιονδήποτε κοινωνικό - ταξικό προσδιορισμό του δυνητικού του φορέα.

Συχνά, μάλιστα, στον δημόσιο διάλογο για ζητήματα π.χ. ταυτότητας, φύλου, ελευθερίας, αυτοδιάθεσης του σώματος κ.λπ. με όρους δικαιωμάτων, πολλοί είναι οι πρόθυμοι να ξεράσουν για άλλη μια φορά το αντικομμουνιστικό τους δηλητήριο, εμφανίζοντας τις θέσεις του ΚΚΕ και τη μαρξιστική, επιστημονική θεμελίωσή τους ως απόρροια μιας δήθεν «συντηρητικής» ή και «ολοκληρωτικής» προσέγγισης για τη φύση του ανθρώπου και του δικαιώματος των επιλογών του.

Διόλου δεν πρέπει να μας παραξενεύει κάτι τέτοιο, βέβαια, καθώς η κατανόηση της σχέσης του ατόμου με την κοινωνία, στη βάση της οποίας αναδύονται και τέτοια ζητήματα, είναι ζήτημα βαθιά πολιτικό, αφού, σε τελική ανάλυση, η συνειδητοποίησή της τροφοδοτεί και τη δραστηριότητα του κάθε ανθρώπου σε όλες τις πτυχές της.

Με αυτά τα θέματα καταπιάνεται το άρθρο «Ατομική ελευθερία»: Μύθος και πραγματικότητα, στο νέο τεύχος της ΚΟΜΕΠ (τ.4/2019).

Το άρθρο αναλύει τον τρόπο με τον οποίο αξιοποιούνται ιδεολογικά και πολιτικά από τα αστικά επιτελεία έννοιες όπως «ελευθερία», «δικαίωμα», «ατομικότητα» κ.λπ. Αναδεικνύεται η μεθοδολογική - φιλοσοφική βάση των σχετικών αντιλήψεων, αποδομείται το «ριζοσπαστικό» και «προοδευτικό» προσωπείο τους και προβάλλεται ο αστικός χαρακτήρας ιδεολογημάτων όπως τα περί «ελευθερίας του ατόμου» στην κοινωνία της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης και «επιλογής ταυτοτήτων και φύλου» ως δήθεν δικαίωμα του καθενός να καθορίζει την περπατησιά του στην κοινωνία αυτή. Επίσης, αναλύεται το πώς αξιοποιούνται στην κατεύθυνση του αποπροσανατολισμού από την πάλη για την κοινωνική απελευθέρωση από τα καπιταλιστικά δεσμά. Παράλληλα, παρουσιάζονται κάποια βασικά σημεία της μαρξιστικής σκέψης γύρω από αυτά τα ζητήματα, εστιάζοντας στην πραγματική σχέση ατόμου - κοινωνίας, ατομικής και κοινωνικής συνείδησης.

Η αντιπαράθεση του μαρξισμού με τις αστικές θεωρήσεις για τη σχέση άτομο - κοινωνία

Η μαρξιστική ανάλυση για το πώς αναπτύσσεται η πολύπλευρη κοινωνική δραστηριότητα του ανθρώπου έχει ως αφετηρία τη θέση ότι ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε καν να υπάρξει εκτός κοινωνίας. Είναι, ουσιαστικά και κυριολεκτικά, κοινωνικός άνθρωπος και ως τέτοιος λειτουργεί και εκδηλώνεται σε όλες τις εκφάνσεις και αλληλεπιδράσεις του με το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον.

Αναδεικνύοντας την υλική βάση της κοινωνίας και των κοινωνικών σχέσεων, ο μαρξισμός μπόρεσε να ανακαλύψει ότι η κοινωνική εξέλιξη διέπεται από αντικειμενικές νομοτέλειες, οι οποίες εκδηλώνονται με ιστορικά συγκεκριμένο τρόπο. Σε αυτήν τη βάση, ο μαρξισμός συμπεραίνει ότι οι αιτίες των διαφόρων πολυσύνθετων και ποικιλόμορφων κοινωνικών φαινομένων, στα οποία εκδηλώνεται η δραστηριότητα του ανθρώπου, δεν βρίσκονται στην επίδραση εξωκοινωνικών και υπερφυσικών παραγόντων, ούτε στην ελεύθερη βούληση των ανθρώπων. Οι αιτίες αυτές είναι αντικειμενικές και όχι υποκειμενικές.

Ανακαλύπτοντας τη σχέση μεταξύ της κοινωνικής συνείδησης και του κοινωνικού Είναι, ο μαρξισμός έχει στη διάθεσή του το απαραίτητο «καθοδηγητικό νήμα» για να μελετήσει την κοινωνία και τον άνθρωπο και να προσδιορίσει επιστημονικά την αναγκαία εσωτερική σύνδεση ανάμεσα στα κοινωνικά φαινόμενα, να κατανοήσει και να εξηγήσει επιστημονικά τόσο αυτά, όσο και τις αντανακλάσεις τους στην υποκειμενική συνείδηση του ατόμου.

Φωτίζοντας την αντικειμενική βάση των κοινωνικών σχέσεων στις οποίες συμμετέχει το εκάστοτε άτομο και οι οποίες αντανακλώνται στη συνείδησή του, ο μαρξισμός μπορεί να προσεγγίσει ολοκληρωμένα την ανάπτυξη της πολυσχιδούς και πολυδιάστατης προσωπικότητας του ανθρώπου γενικά, αλλά και στις διάφορες πτυχές που στη σύνθεση και αλληλεπίδρασή τους διαμορφώνουν τελικά τον συγκεκριμένο άνθρωπο, όπως αυτός δραστηριοποιείται στο πλαίσιο των συγκεκριμένων κοινωνικών σχέσεων στις οποίες εκδηλώνει την προσωπικότητά του.

Σε αντιδιαστολή με το μαρξισμό, τα αστικά επιτελεία πλασάρουν για τα ζητήματα αυτά μια σειρά από αντιδραστικές θεωρίες που περιβάλλονται με έναν δήθεν προοδευτικό, ψευδεπίγραφα ριζοσπαστικό μανδύα, χωρίς όμως οι αφετηριακές τους θέσεις να μπορούν να ξεφύγουν από τα στενά όρια της αναπαραγωγής της αστικής κοινωνίας.

Τέτοιες θεωρήσεις καταπιάνονται με την ανάλυση διαφόρων πτυχών της σχέσης ατόμου - κοινωνίας, χρησιμοποιώντας το υποκειμενικό βίωμα του ατόμου ως εργαλείο για την υποκειμενικοποίηση της προσέγγισης των κοινωνικών σχέσεων στις οποίες αυτό εντάσσεται.

Στις διάφορες εκδοχές τους, έχουν στον πυρήνα τους τη θέση ότι τα άτομα που απαρτίζουν την κοινωνία έχουν το καθένα τα δικά του κίνητρα, σκοπούς και επιδιώξεις στη βάση των οποίων αναπτύσσουν τη δραστηριότητά τους και είναι ελεύθερα, έστω και εντός κάποιων ορίων, να αποφασίσουν πώς θα κινηθούν.

Η αστική αντίληψη περί ελευθερίας ουσιαστικά εκλαμβάνει το άτομο ως απομονωμένη μονάδα που βλέπει τον «άλλο» ως φραγμό που περιορίζει τη σφαίρα ανάπτυξης της δραστηριότητάς του. Ετσι, η ελευθερία του ατόμου κατανοείται ουσιαστικά ως προσαρμογή στους φραγμούς αυτούς και ως αναζήτηση ζωτικού χώρου για την έκφραση της ατομικότητάς του.

Θέτοντας την ατομικότητα στο επίκεντρο, τέτοιες θεωρήσεις τεμαχίζουν την προσωπικότητα και την κοινωνική δραστηριότητα του ανθρώπου σε διάφορες επιμέρους ταυτότητες, το άθροισμα των οποίων συνιστά την «πολλαπλή ατομικότητά» του.

Ως κρίκος στην κατεύθυνση αυτή συχνά αξιοποιείται η επικέντρωση στις διαπροσωπικές σχέσεις (και όχι στις κοινωνικές), στον ανταγωνισμό μεταξύ διαφόρων κοινωνικών ομάδων (και όχι στις κοινωνικές τάξεις και τη μεταξύ τους διαπάλη) και στην υποκειμενική αντίληψη και την ιδιαιτερότητα της έκφρασης της προσωπικότητας στο πλαίσιο της ομάδας (και όχι στην υποκειμενική αντανάκλαση των κοινωνικών σχέσεων στη συνείδηση του ατόμου και τους παράγοντες που συντελούν στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και τη δυναμική της ανάπτυξη).

Κοινό γνώρισμα τέτοιων θεωρήσεων είναι ότι καθιστούν πρωταρχικό αντικείμενο μελέτης το άτομο τοποθετημένο απέναντι από την κοινωνία και όχι τον συγκεκριμένο κοινωνικό άνθρωπο, τις κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσει και στις οποίες εντάσσεται, την αντανάκλασή τους στη συνείδησή του.

Οπως επιχειρεί να δείξει το άρθρο, τέτοιες θεωρήσεις αξιοποιούνται πολύμορφα από τα διάφορα επιτελεία της αστικής τάξης, με τελικό ζητούμενο τον πολιτικό αποπροσανατολισμό και τον ιδεολογικό αφοπλισμό του εργατικού κινήματος. Στο στόχαστρό τους έχουν ιδίως τη νεολαία, τη νέα βάρδια της εργατικής τάξης, που τα εμπόδια για την ταξική της συνειδητοποίηση είναι όλο και περισσότερα. Σε πολλούς χώρους, άλλωστε, υπάρχει πείρα από το πώς η «δικαιωματολογία» και τέτοιες αντιλήψεις περί «ελευθερίας» αξιοποιούνται για να ορθωθούν τείχη ώστε να παρεμποδιστούν η ανασύνταξη και ο αντικαπιταλιστικός προσανατολισμός του κινήματος, η καρποφόρηση της καθημερινής δράσης των κομμουνιστών.

Από τη σκοπιά αυτή, η αναμέτρηση με τέτοιες θεωρήσεις είναι σημαντικό καθήκον και η μελέτη και αξιοποίηση του άρθρου μπορεί να συμβάλει στη δουλειά των κομμουνιστών που παρεμβαίνουν σε χώρους όπου η δράση του ΚΚΕ και της ΚΝΕ έρχεται αντιμέτωπη με την επίδραση των θεωρήσεων αυτών.