Μπόρις Κουστόντιεφ

Ο δημιουργός του έργου «Ο Μπολσεβίκος»

Ο Μπόρις Κουστόντιεφ συγκαταλέγεται στους προ-επαναστατικούς Σοβιετικούς ζωγράφους οπαδούς της Επανάστασης των Μπολσεβίκων αλλά παρέμεινε στη σκιά των μεταγενέστερων του ζωγράφων της Επανάστασης όπως ο Βλαντίμιρ Σερόφ (1010–1968), ο Νικολάϊ Ασένιεφ (1909–1983) κλπ., Σοβιετικοί καλλιτέχνες που τα έργα τους με θέματα από την Επανάσταση είναι γνωστά και στη χώρα μας. Άγνωστος σχεδόν σε εμάς ο Μπόρις Κουστόντιεφ υπήρξε ένας από τους θερμότερους υποστηρικτές της Οκτωβριανής Επανάστασης και ταυτόχρονα σημαντικός ζωγράφος, θεατρικός σκηνογράφος και εικονογράφος βιβλίων.

Παιδικά χρόνια και σπουδές

Ο Μπόρις Μιχαήλοβιτς Κουστόντιεφ, Бори́с Миха́йлович Кусто́диев στα Ρώσικα και στα Αγγλικά Boris Mikhaylovich Kustodiev, γεννήθηκε στις 7 Μαρτίου 1878 (π.ημ.) στο Άστραχαν — Ρώσικη πόλη στο δέλτα του Βόλγα στην Κασπία θάλασσα. Η οικογένεια του ήταν αρκετά εύπορη κι ο πατέρας του ήταν καθηγητής φιλοσοφίας. Όμως ο πρόωρος θάνατος του υπήρξε η αιτία να περιέλθει η οικογένεια του σε ένδεια. Η μητέρα του νεαρού Μπόρις μετακόμισε με τα παιδιά σε ένα μικρό διαμέρισμα στο υποστατικό ενός πλούσιου εμπόρου. Η εδώ παραμονή του θα επιδράσει μελλοντικά στο έργο του.

Κατόπιν συναντάμε τον νεαρό Μπόρις να φοιτά στο Θεολογικό Σεμινάριο του Άστραχαν (1893–1896) και στη Σχολή που δίδασκε ο πατέρας του. Ταυτόχρονα έπαιρνε μαθήματα σκίτσου και ζωγραφικής και μετά την αποφοίτηση του από το Σεμινάριο και έως το 1903 παρακολούθησε μαθήματα ζωγραφικής στο εργαστήριο του διάσημου Ρώσου ζωγράφου Ιλία Ρέπιν(1844 — 1930) στην Αυτοκρατορική Ακαδημία Τεχνών της Αγίας Πετρούπολης.Ο Μπόρις το 1902 φιλοτέχνησε το πορτρέτο του δασκάλου του και κορυφαίου ζωγράφου Ιλία Ρέπιν.

 Η αρχή της ζωγραφικής διαδρομής του Μπόρις Κουστόντιεφ

Το 1904 επισκέφθηκε τη Γαλλία και την Ισπανία με χορηγία της Αυτοκρατορικής Ακαδημίας Τεχνών. Στη συνέχεια ταξίδεψε στην Ισπανία, το 1907 στην Ιταλία και το 1909 επισκέφθηκε την Αυστρία και τη Γερμανία. Κατά τη διάρκεια αυτών των ταξιδιών, φιλοτεχνούσε πορτρέτα αλλά η η επιθυμία του πάντα ήταν να επιστρέψει στην <ευλογημένη ρωσική γη> , όπως αποκαλούσε τη Ρωσία.

Τα ταξίδια δεν τα έκανε μόνος του , τον συνόδευε η αγαπημένη του Ιουλία Προσίνσκαγια (Julia Proshinskaya, 1880–1942) την οποία είχε παντρευτεί το 1903 μετά τις σπουδές του.
Η επιστροφή του κι η Ρώσικη Επανάσταση του 1905.

Η επιστροφή του ζεύγους στην πατρώα γη και πριν το ταξίδι τους το 1907 στην Ιταλία , συμπίπτει με την Επανάσταση του 1905, επανάσταση που θα βρεί στο πρόσωπο του νεαρού καλλιτέχνη έναν ένθερμο οπαδό. Η πρώτη αυτή Επανάσταση είχε μεγάλη επιρροή στην ψυχή του Κουστόντιεφ. Συνεργάστηκε με τα σατιρικά περιοδικά <Ζούπελ> και <Ταχυδρομείο της Κόλασης>, ενώ το 1910 συνδέθηκε με τους καλλιτέχνες του <Κόσμου της Τέχνης> (Mir Iskusstva), μιας πρωτοποριακής ομάδας Ρώσων καλλιτεχνών, παίρνοντας μέρος σε όλες τις εκθέσεις έργων τους.
Το 1905, η χρονιά επιστροφής στην πατρίδα, είναι η χρονιά που ο Μπόρις αρχίζει την ενασχόληση του με την εικονογράφηση βιβλίων. Νικολάϊ Γκόγκολ, Λεμονόσοφ δύο από τους διάσημους Ρώσους συγγραφείς που ο Κουστόντιεφ εικονογράφισε έργα τους.

Η αρχή της οικογενειακής τραγωδίας…

Το 1907 η Ιουλία και ο Μπόρις χάνουν το αγοράκι τους από μηνιγγίτιδα κι ο ίδιος ο Μπόρις Μιχαήλοβιτς άρχισε να παραπονιέται για πόνο στα χέρια και τρομερή ημικρανία. Σε μερικά χρόνια, ο καλλιτέχνης εμφάνισε τα πρώτα σημάδια νόσου του νωτιαίου μυελού, έτσι ο πόνος στη σπονδυλική στήλη και το χέρι του αυξάνεται κάθε μέρα. Η διάγνωση ήταν απογοητευτική: όγκος στην σπονδυλική στήλη. Σε ηλικία τριάντα ετών, ο Κουστόντιεφ θα μείνει ανάπηρος, παραπληγικός…

Το 1916 ο Μπόρις Μιχαήλοβιτς λόγω της μη αναστρέψιμης παράλυσης του κάτω σώματος θα υποβληθεί σε δύσκολη χειρουργική επέμβαση, διάρκειας περίπου πέντε ωρών, κατά τη διάρκεια της οποίας ο ίδιος ο καθηγητής κάλεσε τη σύζυγο που καθόταν στο διάδρομο και της έθεσε το δίλλημα:

- «Επιβεβαιώθηκε όγκος στη σπονδυλική στήλη, αλλά για να φτάσεις εκεί πρέπει να κόψεις τις νευρικές απολήξεις Ο σύζυγος σου είναι αναίσθητος, οπότε είναι στο χέρι σου να αποφασίσεις τι θα του σώσεις: χέρια ή πόδια;».

Η Ιουλία, απάντησε με αυτοπεποίθηση:

- «Αφήστε τα χέρια του. Καλλιτέχνης χωρίς χέρια, δεν μπορεί να ζήσει…».

Ο καλλιτέχνης πέρασε έξι μήνες σε ένα κρεβάτι νοσοκομείου, μεταξύ πόνου και απελπισίας. Εκείνη όμως ήταν πάντα δίπλα του — η πιστή του Ιουλία, χάρη στην οποία μπορούσε να συνεχίσει να ζει και να εργάζεται. Στην κατηγορηματική απαγόρευση εργασίας των γιατρών, ο Κουστόντιεφ επέμεινε:

- «Αν δεν με αφήσετε να ζωγραφίζω, θα πεθάνω»…

Σφίγγοντας τα δόντια του και ξεπερνώντας τον αβάσταχτο πόνο, ζωγράφιζε ξαπλωμένος.

Στο σπίτι, συνάδελφοι καλλιτέχνες έφτιαξαν για τον ζωγράφο ένα ειδικό καβαλέτο μεντεσέ, πάνω στο οποίο ο καμβάς ζωγραφικής μπορούσε να κινηθεί προς διαφορετικές κατευθύνσεις. Αργότερα η Ιούλια προμηθεύτηκε αναπηρικό καροτσάκι και του έμαθε να κινείται γύρω από το δωμάτιο με αυτό.

Η καταξίωση του ως καλλιτέχνης κι η Επανάσταση του 1917

Το 1909 εκλέχθηκε μέλος στην Αυτοκρατορική Ακαδημία Τεχνών της Αγίας Πετρούπολης.

Στα πρώτα χρόνια της Ρωσικής Επανάστασης του 1917 παρά την παραπληγία, ο Κουστόντιεφ εργάστηκε με μεγάλη έμπνευση σε πολλούς τομείς. Τα σύγχρονα θέματα της νέας ρωσικής πραγματικότητας ήταν η βάση του έργου του ενώ το 1918, φιλοτέχνησε το αριστούργημα του «Η γυναίκα του εμπόρου» (Ρωσικό Μουσείο, Αγία Πετρούπολη), το διασημότερο έργο του.

«Ο Μπολσεβίκος», 1920

Άραγε οι καλλιτέχνες προβλέπουν το μέλλον; Αν υπάρχει πρόβλεψη στην τέχνη χαρακτηριστικό της παράδειγμα ο Μπόρις Κουστόντιεφ και «Ο Μπολσεβίκος», έργο του καλλιτέχνη που πάντα γίνεται μνεία σε αυτό στην αναφορά στους πριν την Επανάσταση γεννημένους Σοβιετικούς καλλιτέχνες.

Λιτή περιγραφή του έργου «Ο Μπολσεβίκος» του Μπόρις Μιχαήλοβιτς, δεύτερο σε δημοφιλία έργο του μετά το «Η γυναίκα του εμπόρου»;

Κύριο πρόσωπο χαρακτήρας ένας μπολσεβίκος που ο δημιουργός τον απεικονίζει με φόντο την πόλη. Ο μπολσεβίκος είναι πολύ ψηλότερος από τα κτίρια, σπίτια κι εκκλησίες και ακόμη και το κόκκινο πανό του κρύβει τον γαλάζιο ουρανό. Με φόντο τους μπολσεβίκους οι άνθρωποι φαίνονται ασήμαντοι. Σύμφωνα με τους κριτικούς τέχνης ο Μπόρις Μιχαήλοβιτς Κουστόντιεφ στην ζωγραφική του χρησιμοποιούσε μία «μεταφορά» που για πολλά χρόνια οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να καταλάβουν εύκολα.

Το 1923 ο Κουστόντιεφ προσχώρησε στην Ένωση Καλλιτεχνών της Επαναστατικής Ρωσίας, συνεχίζοντας να ζωγραφίζει, να φιλοτεχνεί λιθογραφίες, να εικονογραφεί βιβλία, να σκηνογραφεί για το θέατρο.

Και το πιο εκπληκτικό; Είναι αυτή την εποχή που ο Κουστόντιεφ θα ζωγραφίσει εκείνους τους εορταστικούς, αγαπημένους της ζωής πίνακες που έγιναν διάσημοι και μπήκαν στον θησαυρό της παγκόσμιας ζωγραφικής. Η πολύχρωμη επαρχιακή ζωή, οι διακοπές, οι διάσημοι έμποροι και οι ομορφιές του Κουστόντιεφ — αυτός είναι ο φανταστικός και νοσταλγικός κόσμος του καλλιτέχνη που έζησε εκείνα τα δύσκολα χρόνια.

Και είναι ακόμη πιο δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι ο καλλιτέχνης δημιουργούσε την καλλιτεχνική του κληρονομιά μισοπεινασμένος σε ένα κρύο διαμέρισμα, σχεδόν αβοήθητος σε αναπηρικό καροτσάκι, ξεπερνώντας φρικτούς πόνους.…

Το αριστούργημα του –όπως ήδη ανέφερα‑, και διεθνώς πασίγνωστο: «Η γυναίκα του Εμπόρου» φιλοτεχνήθηκε από τον δημιουργό το 1918 και φιλοξενείται στο Ρωσικό Μουσείο ‑Αγία Πετρούπολη.

Έργα του καλλιτέχνη

Σημαντικά έργα του Κουστόντιεφ πρίν την εκδήλωση της ασθένειας του:

Το κλασικό και πολύ δημοφιλές στο Ρώσικο λαό: «Οι Πασχαλινές Ευχές» 1912, «Τα παιδιά του καλλιτέχνη», 1913, το πορτρέτο του Ρέπιν 1902, το πορτρέτο του Τσάρου Νικολάου Β’, 1915 , το κλασικό και δημοφιλές στη Δύση «Στη βεράντα», 1906 κλπ. (η επιλογή τυχαία).

Διάσημες δημιουργίες του μετά την εκδήλωση της παραπληγίας:

«Το μπλε σπίτι», 1920 -«Στον Βόλγα» ‚1922- «Ένα μπουκέτο λουλούδια στο μπαλκόνι», 1924 κλπ., δεκάδες τοπιογραφίες και πορτρέτα.

Το τέλος και το παιχνίδι της μοίρας…

Οι τελευταίοι μήνες της ζωής του 49χρονου Μπόρις μαρτυρικοί, πέθαινε σταδιακά: πόδια ακίνητα, αφόρητοι πόνοι, ένα εντελώς αποδυναμωμένο χέρι από το οποίο το μολύβι θα πέσει 29 Μαΐου 1927. Αιτία θανάτου: Φλεγμονή πνευμόνων. Τόπος θανάτου: Λένινγκραντ, τόπος ταφής : Κοιμητήριο του Τίκβιν.

Η αφοσιωμένη και πιστή σε αυτόν σύζυγος του Ιουλία ήταν στο πλευρό του μέχρι τα τελευταία λεπτά… Για περισσότερα από δεκαπέντε χρόνια, ούτε ένα παράπονο κούρασης…

Και τέλος, η μοίρα φαινόταν να γελάει με τον καλλιτέχνη … Δέκα μέρες πριν τον θάνατο του, έλαβε μήνυμα ότι η Σοβιετική κυβέρνηση του επέτρεπε να πάει στο εξωτερικό για θεραπεία και διέθετε χρήματα για αυτό το ταξίδι.

Η Ιουλία Προσίνκαγια πέθανε το 1942, κατά τις σκληρές ημέρες του αποκλεισμού του Λένινγκραντ από την πείνα…

Βοηθήματα: 100 Ρώσοι Ζωγράφοι, Μόσχα 1982./ WikiArt.org./ Ρωσική σελίδα Τέχνης Priyut Esteta.

 

Γράφει η Τασσώ Γαΐλα
Αρθρογράφος-Ερευνήτρια