«Γιούρα, Ματωμένη Βίβλος»

Μια συγκλονιστική έκδοση από τη «Σύγχρονη Εποχή»

«Μέσα στην "ιστορία" τούτη, όσο σύντομα κι αν είναι γραμμένη, αναβλύζει η διαφορά των δύο κόσμων που συγκρούονται στη Γιούρα: Του κόσμου των δημίων και του κόσμου των ηρώων»

Στη σύγχρονη Ιστορία, η Γυάρος λειτούργησε σε τρεις περιόδους: Ως φυλακή στα χρόνια 1947 - 1952 και 1955 - 1961, ως τόπος εξορίας στην περίοδο 1967 - 1974. Η έκδοση «Γιούρα, Ματωμένη Βίβλος» αναφέρεται στην πρώτη περίοδο, που διακρίνεται για τη σκληρότητα, τη βιαιότητα, το δολοφονικό όργιο.

Δυο λόγια για την ιστορία συγγραφής και έκδοσης του βιβλίου

Πρόκειται κυριολεκτικά για ένα αυθεντικό ντοκουμέντο, η συγγραφή του οποίου αποτελεί έναν άθλο, καθώς γράφτηκε παράνομα επάνω στο θανατονήσι από τους ίδιους τους κρατούμενους.

Συντάχθηκε σε χιλιάδες μικρά σημειώματα, τα οποία μεθοδικά συγκεντρώθηκαν κάτω από τη μύτη των χωροφυλάκων, τα σημειώματα καθαρογράφτηκαν πάλι σε πολύ μικρό μέγεθος, για να αποτελέσουν το βιβλίο. Υπεύθυνοι της συγγραφής ήταν οι Πάνος Μιχαηλίδης, Παρασκευάς Φουνταραδάκης και Κώστας Μαραγκουδάκης, ο τελευταίος έβγαλε το υλικό από τη Γυάρο κρυμμένο στον διπλό πάτο μιας βαλίτσας. Το υλικό στάλθηκε παράνομα στην καθοδήγηση του Κόμματος στο εξωτερικό και τον Ιούνη 1952 τυπώθηκε σε βιβλίο από το εκδοτικό του Κόμματος, «Νέα Ελλάδα». Η έκδοση της «Σύγχρονης Εποχής» αποτελεί επανέκδοση αυτού του εξαιρετικά σπάνιου ντοκουμέντου.

Το βιβλίο γράφτηκε από χιλιάδες, όχι μόνο με ένα μολυβάκι αλλά πάνω απ' όλα με το αίμα τους. Οπως γράφουν οι δεσμώτες της Γιούρας, «πώς γράφτηκε το βιβλίο τούτο είναι ολόκληρη ιστορία που δεν μπορεί σήμερα να γίνει γνωστή. Συνεργάστηκαν χιλιάδες άνθρωποι - όλοι πέρασαν από τη Γιούρα. Ο απλός αναλφάβητος αγρότης με τον διανοούμενο. Ανθρωποι που δεν πιάσανε παρά σπάνια μολύβι στη ζωή τους, έδωσαν ολόκληρα κεφάλαια του βιβλίου. Ισως να 'ναι τα γραφτά τους απλά, αφελή. Ισως να στερούνται ύφους. Είναι όμως ίσαμε την τελευταία λεξούλα αληθινά».

Ντοκουμέντο αποτελούν και οι ζωγραφιές που περιέχονται στο βιβλίο. Αποτελούν και αυτές καταγγελία των βασανιστηρίων και των δολοφονιών που έγιναν στο θανατονήσι. Εγιναν από κρατούμενους ζωγράφους, γνωστά μας είναι τα ονόματα των Ασαντούρ Μπαχαριάν και Μιχάλη Κρυσαλη.

Η έκδοση αποτελεί μοναδικό ντοκουμέντο, καθώς αποτυπώνει τη συλλογική κομματική δουλειά σε σκληρές συνθήκες, το επίπεδο της οργάνωσης, επαγρύπνησης και κομματικής πειθαρχίας. Η οργάνωση των κομμουνιστών αποτέλεσε στήριγμα για την αλύγιστη στάση στη φυλακή, για τη διεξαγωγή της πάλης για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης και την κατάργηση της Γιούρας. Το τελευταίο έγινε πράξη το 1952, ως αποτέλεσμα της διεθνούς κινητοποίησης και κατακραυγής. Οσα είδαν το φως της δημοσιότητας με αυτό το βιβλίο, είχαν μεγάλη συμβολή.

 

Η έκδοση του 1952

Ολες οι εποχές βαρβαρότητας ωχριούν...

Η Γιούρα ιδρύθηκε το 1947 και υπαγόταν στο υπουργείο Δικαιοσύνης. Εστειλαν εκεί χιλιάδες κρατούμενους αγωνιστές: Θανατοποινίτες, κατάδικους σε βαριές ποινές, ελαφροποινίτες, ακόμα και υπόδικους. Φυσικά όλες οι κατηγορίες ήταν ανυπόστατες, ήταν πολιτικοί κρατούμενοι για την ιδεολογία τους και την πολιτική τους δράση ως μέλη, στελέχη και υποστηρικτές του ΚΚΕ.

Την ίδια περίοδο λειτούργησε και το άλλο μεγάλο στρατόπεδο συγκέντρωσης της Μακρονήσου, υπό τη διοίκηση του υπουργείου Στρατιωτικών.

Η Γυάρος, αν και ήταν ένα πλήρως ακατάλληλο νησί για να ζήσουν άνθρωποι, αν και απαιτεί μεγάλο κόστος για τις μεταφορές, επιλέχθηκε με κριτήριο τη μεγάλη φθορά που προκαλεί στον οργανισμό η διαβίωση στον αφιλόξενο βράχο - στο θανατονήσι.

Στο βιβλίο καταγράφονται αρκετά στοιχεία της ιστορίας του νησιού, τα οποία καταλήγουν: «Ολες οι εποχές βαρβαρότητας ωχριούν» μπροστά σε ό,τι ζούσαν οι κρατούμενοι του 1947 - 1951.

Η Γυάρος σήμαινε: «Σταμάτημα της επαφής απ' όλο τον κόσμο. Ολοκληρωτική απομόνωση». Οι κρατούμενοι πολλές φορές δίψασαν και στερήθηκαν για μέρες ακόμα και το πενιχρό και βρωμερό συσσίτιο σε περιόδους κακοκαιρίας. Μέσα στις συνθήκες απομόνωσης και κυρίως με τη χρήση βαριά οπλισμένης φρουράς, όλα μπορούν να συμβούν. Οι άγριοι βασανισμοί που καταγράφονται στο βιβλίο αποτελούν όχι εξαιρέσεις, αλλά κανόνα, σύστημα για να αποσπάσουν δηλώσεις μετανοίας, αποκήρυξης του ΚΚΕ.

Στις 11 Ιούλη 1947 έστειλαν εκεί τους πρώτους 551 κρατούμενους - προερχόμενους από τις φυλακές της Καλαμάτας και τους οδήγησαν στον Β' Ορμο. Για να διαβιώσουν σε λίγες σκηνές, κλεισμένοι σε διπλές σειρές συρματοπλέγματα, ζωσμένοι με πολυβόλα.

Σε τρεις μέρες έρχονται άλλοι 269 κρατούμενοι από την Αγυιά της Κρήτης και οδηγούνται στα απότομα βράχια του Γ' Ορμου. Μετά από άλλες τρεις ακολουθούν άλλοι 1.361 προερχόμενοι από τη Θεσσαλονίκη. Την επομένη, στις 18 Ιούλη ακολουθούν άλλοι 650 απ' τη Μακεδονία. Και στις 21 Ιούλη άλλοι 750 από τις Φυλακές Αβέρωφ, Κάστορος και Ανηλίκων Κηφισιάς. Ακολουθούν και άλλοι, και άλλοι.

Στο βιβλίο καταγράφονται συνοπτικά όλες οι αφίξεις από όλα τα μέρη της Ελλάδας. Στην πρώτη περίοδο λειτουργίας της Γυάρου, η δύναμή της προσέγγισε τις 10.000, ενώ συνολικά πέρασαν περίπου 18.000 στην ίδια περίοδο.

Οι χιλιοβασανισμένοι αγωνιστές, με το που φτάνουν στη Γυάρο, γίνονται αντικείμενο ομαδικών και ατομικών βασανιστηρίων. Ο διοικητής Κωνσταντόπουλος υποδέχεται τους πρώτους με απειλές: «Συνέλθετε, βρισκόσαστε στη Γιούρα, θα τα ξεχάσετε όλα όσα ξέρατε, πας άφρων θα παταχθεί αμειλίκτως, πληρώνοντας το παράπτωμά του ακόμα και με τη ζωή του. Εχω δώσει διαταγή στη φρουρά για καθετί που θα αντιληφθεί να ανοίξει πυρ, άνευ νεωτέρας μου διαταγής». Ακολουθούν άγριος ξυλοδαρμός και καψώνια από τους Αλφαμίτες.

 

Το Ηλιακό πειθαρχείο, ή «Ελ Τάμπα», εγκαινιάστηκε το 1950.

 Και ήταν το κλείσιμο σε ένα συρμάτινο κλουβί κάτω από τον καυτό ήλιο

 για μέρες χωρίς κανένα μέτρο προφύλαξης

Σε όλες τις αφίξεις, μετά τον ξυλοδαρμό, υπό το πρόσχημα της έρευνας ακολουθούσε η ληστεία: «Την άλλη μέρα άρχισε η έρευνα στις αποσκευές τους για να κρατήσει δυο ολόκληρες μέρες. Ολοι οι φύλακες, χωροφύλακες κι Αλφαμίτες που βρίσκονταν εκεί, μαζεύονταν γύρω απ' τον κρατούμενο που ερευνούσαν (έναν - έναν) και μέσα σ' ένα πανδαιμόνιο άγριου ξυλοδαρμού, έκαναν μεταξύ τους μοιρασιά τα πράγματά του και τον έδιωχναν σακατεμένο και καταματωμένο. Πολλοί κρατούμενοι είχαν κιβώτια ολόκληρα γεμάτα πράγματα, απ' τις καντίνες που διατηρούσαν στις φυλακές για τις ανάγκες τους. Χιλιάδες ξυραφάκια, πινέλα, ξυριστικές μηχανές, σαπούνια, γραμματόσημα, οδοντόπαστες, φαγώσιμα και καθετί που μπορεί να 'χει μια φροντισμένη καντίνα. Αλλοι είχαν μαζί τους είδη συνεργείων, τσαγκάρικου, ξυλουργείου, ραφείου, κουρείου κ.ά. Ολα λεηλατήθηκαν. Τα χρήματά τους (μέχρι τα χωρίς αξία εκατοστάρικα), χρυσά ρολόγια, δαχτυλίδια, στυλό, ταμπακιέρες, αναπτήρες, βαλίτσες όπως ήταν, κουβέρτες, παπούτσια, πουκάμισα, ακόμα και κάλτσες, σώβρακα, επιστημονικά βιβλία αξίας, χαρτικά ΟΛΑ μαζεύονταν σε σωρούς από τους ερευνητές και κουβαλιόνταν στις σκηνές τους για μοιρασιά κι ιδιοποίηση. Ο,τι βαρέθηκαν να πάρουν το έριξαν στη φωτιά για να κάνουν γούστο με το κάψιμο. Σε πολλές δεκάδες εκατομμύρια υπολογίζονται τα είδη που πλιατσικολογήθηκαν ή κάηκαν. ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΟΥΤΕ ΕΝΑΣ που να μη ληστεύτηκε».

Τα καψώνια και τα ομαδικά βασανιστήρια ήταν αδιάκοπα - δεν γλιτώνουν ούτε οι ανάπηροι ούτε οι ανήμποροι. Σε έκθεση του κρατούμενου Σουλιώτη αναφέρει: «Κάθε Κυριακή ήταν καθιερωμένο να πηγαίνουν όλοι για δουλειά, κουτσοί, στραβοί, δεν εξαιρούσε κανέναν. Πηγαίναμε για δουλειά στο Δ' Ορμο, δεν ήταν σκοπός για δουλειά όλοι αυτοί, αφού ήταν στραβοί, κουτσοί, δίχως πόδι, δίχως χέρι και δίχως μάτια, αλλά ο σκοπός τους ήταν να μας βασανίζουν. Και φτάνοντας εκεί, άρχιζαν το ξύλο ώσπου πέφταμε όλοι κάτω και δεν έβλεπες τίποτ' άλλο, παρά ένα απέραντο νεκροταφείο».

 

«Στο Συσσίτιο».

«Ωρες ολόκληρες ακίνητοι στη σειρά για να πάρεις το βρομερό θαλασσοζούμι που το λένε "φαγητό". Κι ατέλειωτα τα μαρτύρια κι εδώ...».

Τον Οκτώβρη του 1947 ο φύλακας Μαρίνος έβγαλε το μάτι του κρατούμενου Χριστόδουλου Χουλιάρα, απ' τη Νιγρίτα, την ώρα που ο Χουλιάρας έπαιρνε το «φαγητό» του...

Το χτίσιμο της φυλακής

Η οικοδόμηση του κτιρίου των φυλακών αποτέλεσε βάρβαρο ομαδικό καψώνι και βασανιστήριο. Αν δεν επρόκειτο για αγωνιστές που αντιστέκονταν με κάθε τρόπο στον καταναγκασμό, θα μιλούσαμε για δουλική εργασία. Από την κατασκευή θησαύρισαν οι ιθύνοντες των υπουργείων. Ο απότομος βράχος δίπλα στον πρώτο όρμο σκάφτηκε και ισοπεδώθηκε κάτω από την απειλή των πολυβόλων και τον βούρδουλα για να χτιστεί το τεράστιο κτίριο της φυλακής.

Ολες οι εργασίες για την οικοδόμηση ήταν ένα ακόμα βασανιστήριο, όπως τον Γενάρη 1948, που χιλιάδες κρατούμενοι αρπάχτηκαν καθώς κοιμούνταν για να ξεφορτώσουν το αρματαγωγό «Αξιός», που ήταν γεμάτο τούβλα για το κάτεργο. Το ξύλο και το όργιο δεν σταμάτησαν ουδέ στιγμή. Τροχάδην, 36 ώρες συνέχεια, χωρίς λεπτό ανάπαυση, χωρίς σταλιά νερό. Εκατοντάδες σακατεύτηκαν.

98 δολοφονίες

Στη Γυάρο, στην πρώτη περίοδο λειτουργίας της, δολοφονούνται 98 κρατούμενοι. Οι 18 πέθαναν πάνω στη Γυάρο, οι υπόλοιποι βαριά χτυπημένοι ή βαριά άρρωστοι μεταφέρθηκαν την τελευταία στιγμή στη Σύρο. Αρκετοί πέθαναν πάνω στο πλωτό που τους μετέφερε.

Στο βιβλίο δίνονται περιληπτικά βιογραφικά στοιχεία των δολοφονημένων κομμουνιστών, καθώς και ο τρόπος της δολοφονίας τους. Οι δολοφονίες ξεκινάνε από τις πρώτες μέρες λειτουργίας. Ο πρώτος νεκρός της Γιούρας ήταν ο 30χρονος Περικλής Κούκερης, δάσκαλος απ' τη Μουσουνίτσα Αμφισσας. 

Ξυλοκοπήθηκε άγρια κατά την αποβίβαση στις 18.7.47 απ' τους φύλακες Κομνηνό, Κολοκάτση, Σουπιώνη, Χαλκιαδάκη και άλλους. Μετά τον παρέλαβε ο δήμιος φύλακας Χαλκιαδάκης και τον βασάνισε μέρες ολόκληρες στη χαράδρα του Β' Ορμου. Ετοιμοθάνατο τον μετέφεραν σε μια μοναχική σκηνή του Α' Ορμου, όπου πέθανε στις 19.8.47. Από τις πρώτες μέρες λοιπόν, πριν διαμορφωθούν χώροι διαβίωσης, διαμορφώθηκε ο χώρος ταφής στον γκρεμό μετά τον Α' Ορμο.

Υπάρχουν περιπτώσεις βαριάς ασθένειας, όπου προαπαιτούμενο για την ιατρική φροντίδα γίνεται η δήλωση μετανοίας. Αυτό ζητήθηκε στην περίπτωση του Κώστα Συρινιώτη, απ' το Σιδηρόκαστρο Σερρών. Ο Συρινιώτης, έχοντας έλκος του στομάχου, στάλθηκε στην Αθήνα, στις Φυλακές Αβέρωφ, εκεί απαιτήθηκε δήλωση αποκήρυξης. Ο Συρινιώτης δεν έκανε, με αποτέλεσμα να επιστρέψει στη Γυάρο. Στη Γυάρο έπαθε κρίση, έμεινε για μέρες αβοήθητος, παρά τις διαμαρτυρίες των κρατουμένων, ώσπου πέθανε στις 27 Απρίλη 1950. Η ταφή του συντρόφου δεν ήταν πλέον βουβή, η πάλη των κρατουμένων είχε πετύχει μια ρωγμή στην τρομοκρατία, τον συνόδεψαν χιλιάδες φωνάζοντας συνθήματα. «Αθάνατος», «Ζήτω το ΚΚΕ».

 

Το καψώνι της πέτρας

«Η Ελληνική Ασφάλεια ξεπέρασε σε όργιο κάθε Γκεστάπο...»

Κατά την περίοδο της ταξικής αναμέτρησης 1946-1949, η αστική κοινοβουλευτική δημοκρατία απέδειξε πως δεν υπολείπεται στην κυριολεξία σε τίποτα από τις δικτατορίες από τις ξένες κατοχικές δυνάμεις. Για να διασώσει και να θωρακίσει την καπιταλιστική εξουσία, την καπιταλιστική εκμετάλλευση.

Στην έκδοση δημοσιεύονται χαρακτηριστικά στοιχεία που δείχνουν όλο το εύρος των διώξεων, καθώς οι κρατούμενοι της Γυάρου προέρχονται απ' όλες τις φυλακές της Ελλάδας και έχουν πιαστεί σε διάφορα κύματα συλλήψεων.

Ορισμένα παραδείγματα διώξεων της αντιστασιακής δράσης από το 1945 ακόμα, που περιέχονται στο βιβλίο:

Φουρτουλάκης Μενέλαος, κατηγορείται για φόνο ενός Γερμανού στα Μέγαρα. Μάλιστα, για τον ίδιο φόνο κατηγορείται και άλλο πρόσωπο, το οποίο παραδέχεται το φόνο, αλλά απαλλάσσεται και χαρακτηρίζεται «πραγματικός Ελλην πατριώτης». Ο Φουρτουλάκης παρά τις μαρτυρίες ότι δεν έχει σχέση με το φόνο καταδικάζεται ισόβια. Ο εισαγγελέας δηλώνει ότι δεν έχει σημασία ποιος ήταν ο φονευθείς αλλά ποιοι είναι οι κατηγορούμενοι.

Ευθυμιάδης Αθανάσιος, απ' το Κιλκίς, κατηγορείται για τον φόνο ενός παπά. Στο δικαστήριο αποδεικνύεται ότι ο παπάς είναι ζωντανός. Τελικά τον καταδικάζουν σε 20 χρόνια φυλακή. 

 

Το καψώνι του «Αξιού»

Φορτώνοντάς του πως δήθεν σκότωσε έναν άγνωστο ιεροκήρυκα.

Χιλιάδες τέτοιες περιπτώσεις, δικασμένοι σε παρωδίες δίκης, με ψευδομάρτυρες βρέθηκαν στις φυλακές, δικασμένοι ακόμα και σε θάνατο, από τα κακουργιοδικεία του 1945.

Ακολούθησαν χιλιάδες συλλήψεις με το Γ' Ψήφισμα του 1946, με τον 509 του 1947. Το 1950 υπήρχαν σχεδόν 50.000 πολιτικοί κρατούμενοι. Στο βιβλίο καταγράφονται ονομαστικά περιπτώσεις ανθρώπων που κρατούνταν δίχως τυπικά να έχουν κάποια ποινή, ούτε να τους έχουν απαγγελθεί έστω και άδικες κατηγορίες.

Το βιβλίο καταγράφει χιλιάδες περιπτώσεις βασανισμών στη Γιούρα, αλλά και άλλους που είχαν προηγηθεί. Οι περισσότεροι μεταφέρθηκαν εκεί χιλιοβασανισμένοι ήδη, διαβάζουμε:

«Με τα δεκάδες χιλιάδες εντάλματα που εκδόθηκαν ύστερ' απ' τη Βάρκιζα, άπειροι αγωνιστές της Αντίστασης αναγκάστηκαν να κρυφτούν. Πολλοί φύγαν απ' τα χωριά τους, τις συνοικίες τους, τις πόλεις τους. Ολοι σταμάτησαν τις δουλειές τους. Ταλαιπωρίες αυτοί - πείνα στα σπίτια τους. Ρημάχτηκαν τα χωράφια, κλείσαν τα μαγαζιά.

Επειτα η σύλληψη. Είναι περιστατικά που κάνουν να ριγεί κι ο πιο ψύχραιμος άνθρωπος: Τα μπλόκα, πολλές φορές ζώνουν το σπίτι λόχοι και τάγματα. Και θωρακισμένα ακόμα! Γινόταν ολόκληρη μάχη ως να πιαστεί ο ζητούμενος... Μετά η χωροφυλακή, η ΕΣΑ, η Ασφάλεια, η ελληνική Ασφάλεια, που ξεπέρασε σε όργιο κάθε Γκεστάπο...

Η "ανάκριση": Οι φάλαγγες, το περπάτημα, ολόγυμνοι μέσα στ' αγκάθια - χιλιόμετρα. Tο δέσιμο πίσω απ' αυτοκίνητα και το σούρσιμο. Το ξύλο με μαστίγια, κνούτα, σύρμα, κλομπς, τραπεζοπόδαρα, το κρέμασμα, το δέσιμο με σύρμα και σχοινιά. Οι "πενικιλίνες", οι τροχαλίες, οι ηλεκτρισμοί. Το βγάλσιμο των ματιών, το στρίψιμο των γεννητικών οργάνων... Νηστικοί μέρες, άγρυπνοι βδομάδες... Οι "αντιπαραστάσεις", οι "μάρτυρες", οι χαφιέδες, ό,τι πιο σιχαμένο παρουσίασε η σύγχρονη Ελλάδα. Η κάθε είδους πίεση για ν' αποκηρύξεις ό,τι πιστεύεις, την ίδια σου τη ζωή, να υποκύψεις, να γίνεις 

σκουλήκι».

Κηδεία

Ολα καταγράφονται με ονόματα, επίθετα, ημερομηνίες, ένα μόνο παράδειγμα:

«Δανιήλ Αναστάσιος. Οντας στρατιώτης συνελήφθη τον Αύγουστο του 1946 και κλείστηκε στο Πειθαρχείο Χαϊδαρίου, που χρησιμοποιούσαν οι Γερμανοί για τα βασανιστήρια των αγωνιστών που επρόκειτο να εκτελέσουν. Βασανίστηκε άγρια μέχρι τα τέλη Οκτώβρη, που πήγε για τακτική ανάκριση. Τη νύχτα τον πήγαιναν στο βουνό, έξω απ' το στρατόπεδο. Αφού τα πόδια του πρήζονταν απ' τη φάλαγγα, τον έβαζαν να πατά τ' αγκάθια με τα πόδια του λέγοντάς του "πάτα τα σταφύλια". Υστερα άρχιζε πάλι το βασανιστήριο κι αφού μάτωσε και πλήγιαζε το σώμα του, άρχιζαν τον "οδοστρωτήρα". 

Δηλαδή κυλούσαν το γυμνό κορμί του πάνω στους αγκάθινους θάμνους ώσπου να ισοπεδωθούν.

Υστερα συνέχιζαν το ξύλο μ' όλα τα μέσα, βάρδιες-βάρδιες. Η βάρδια που ξεκουραζόταν κάπνιζε το τσιγάρο της και σβήναν τ' αποτσίγαρα στην πλάτη του και πάνω στα γεννητικά του όργανα, στη βάλανο. 

Τα βασανιστήρια συνεχιζόντουσαν μετά, τη μέρα, μες στο στρατόπεδο. Επικεφαλής των βασανιστών ήταν ο επιλοχίας Στυλιανόπουλος των Ταγμάτων Ασφαλείας Εύβοιας. Επίσης ο δεκανέας Μπάρλας Σωτήριος, των Ταγμάτων Ασφαλείας Αργους, ο Σώκαρης Δημ. κ.ά., καθώς επίσης και όργανα της Ασφάλειας Αθηνών».

 

«Ο κρατούμενος Βασίλης Καρμούτσος,

απ' το Καζακλάρ Λάρισας,

πέθανε κουβαλώντας τσουβάλια με χώμα» (27.5.49)

Να διαδοθεί πλατιά

Ολη η Ελλάδα έχει τους εκπροσώπους της στο θανατονήσι. Πολλοί είναι εκείνοι που θα αναγνωρίσουν το όνομα ενός συγγενικού προσώπου ή ενός συντοπίτη που κρατήθηκε στο κάτεργο. 

Η λεπτομερής καταγραφή στοιχείων που αφορούν την οργάνωση και στελέχωση του κάτεργου (ονόματα χωροφυλάκων, βασανιστών, διοικητών, υπευθύνων στα υπουργεία, υπουργών κ.ο.κ.) δείχνουν όλο το πλέγμα της συνεργασίας των αστικών δυνάμεων για να χτυπήσουν το λαϊκό κίνημα. 

Πάνω απ' όλα αποτελεί μια αυθεντική πηγή για παραπέρα έρευνα από τους ιστορικούς και κάθε καλοπροαίρετο άνθρωπο. Είναι βιβλίο που αξίζει να διαδοθεί παντού.