Πεθαίνει ο φωτογράφος της αντίστασης Σπύρος Μελετζής

Σαν σήμερα 14 Νοέμβρη του 2003 πέθανε ο Σπύρος Μελετζής. Ο Πρωτομάστορας και ποιητής της τέχνης της φωτογραφίας, όπως τον αποκάλεσαν. Ο άνθρωπος που με το φακό του αποθανάτισε το πέρασμα του φασισμού και τον αγώνα του λαού για μια νέα Ελλάδα.

Νοέμβρης του 1944. Ενα μήνα μετά την απελευθέρωση και λίγες μέρες πριν τα γεγονότα του Δεκέμβρη στην Αθήνα, στην οδό Κοραή (στο μέγαρο της Ηλεκτρικής, που ήταν επιταγμένο από τους Γερμανούς ως τον Οκτώβρη 1944), μεγάλες ουρές κόσμου ανέμεναν στη σειρά για να δουν τη φωτογραφική έκθεση του Σπύρου Μελετζή. Μια παρουσίαση, που πραγματοποιήθηκε έπειτα από εντολή της ηγεσίας του ΚΚΕ στον φωτογράφο Σπ. Μελετζή και περιλάμβανε τις φωτογραφίες του από την Αντίσταση του ΕΑΜ στα βουνά, τους αντάρτες του ΕΛΑΣ, την Κυβέρνηση του Βουνού, τις οργανώσεις που είχαν επίσης μεγάλη δραστηριότητα, την ΕΠΟΝ... Φωτογραφίες νωπές ακόμη, από την τιτάνια προσπάθεια του λαού μας να αποτινάξει τους κατακτητές, γεμάτες από τον αγώνα του, την ελπίδα του, τη θέλησή του για λαϊκή κυριαρχία και μια δίκαιη κοινωνία. Η έκθεση έκλεισε ξαφνικά με τα γεγονότα του Δεκέμβρη. Από το 1944, αυτά τα έργα θεωρούνταν χαμένα. Μόλις το 1988 έγινε γνωστή η ύπαρξή τους, ενώ η πρώτη παρουσίασή τους μετά το '44, πραγματοποιήθηκε πέρυσι στη Βαλένθια - με προσθήκη και άλλων αντιστασιακών φωτογραφιών του Μελετζή - για να ακολουθήσει η Θεσσαλονίκη και αυτές τις μέρες η Αθήνα.

«Σπύρος Μελετζής. Η Αντίσταση στα βουνά, 1942 - 1944», είναι ο τίτλος της έκθεσης του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τράπεζας, που φιλοξενείται στο Μέγαρο Εϋνάρδου (Αγίου Κωνσταντίνου 20 - δίπλα στο Εθνικό Θέατρο) και συμπίπτει με τα πέντε χρόνια από το θάνατο του μεγάλου μας φωτογράφου. Εως 19/10, εκτίθενται 190 φωτογραφίες που τράβηξε ο Σπ. Μελετζής στο διάστημα 1942 - 1944 και είναι τυπωμένες από τον ίδιο (κάποιες το 1944 και κάποιες τη δεκαετία του '70). Προέρχονται από το Αρχείο Σπύρου Μελετζή και το Φωτογραφικό Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη και παρουσιάζονται σε επιμέλεια των: Nicols Sanchez Dur και Νίνας Κασσιανού. Η έκθεση αποτελεί παραγωγή του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης της Βαλένθια και πραγματοποιείται σε συνεργασία με το Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης.

«Μουσείο» των αγώνων του λαού μας

Η φωτογραφία στάθηκε για τον Σπ. Μελετζή, το μεγάλο σχολειό της ζωής του. Το έργο του, τεράστιο, «μουσείο της εργατιάς, της αγροτιάς, των αγώνων του λαού, όλης της Ελλάδας», όπως το χαρακτήρισαν. Πρωτομάστορας και ποιητής της τέχνης της φωτογραφίας, επίσημος φωτογράφος της Εθνικής Αντίστασης κατέγραψε με το φακό του τα όνειρα, τις ελπίδες, τους αγώνες, τους καημούς και τις προσδοκίες των Ρωμιών, διασώζοντας μέχρι τις μέρες μας, σε άσπρο και μαύρο, μια Ελλάδα με πολλά χρώματα. Με το βλέμμα της ψυχής του, απαθανάτισε το λαό μας και τον αγώνα του για μια Ελλάδα λεύτερη.

Αν και η ενασχόλησή του με τη φωτογραφία ξεκινά από τα νεανικά του χρόνια, τα έργα που θα τον αναδείξουν και θα τον καθιερώσουν ως έναν από τους σπουδαιότερους φωτογράφους μας, είναι οι στιγμές που ο Σπ. Μελετζής αποτυπώνει με το φακό του την περίοδο της Κατοχής και της Αντίστασης. Η γερμανική σημαία που κυματίζει στην Ακρόπολη, οι άνθρωποι που πεθαίνουν στους δρόμους της Αθήνας, οι ΕΑΜίτες αντάρτες που αγωνίζονται στα βουνά της Ελλάδας, η Απελευθέρωση, είναι μερικά από τα θέματα των φωτογραφιών του, οι οποίες διακρίνονται όχι μόνο για την ιστορική σημασία τους, αλλά και για την υψηλή αισθητική τους.

Στις αρχές του 1942, ο Σπ. Μελετζής πάει στον Ολυμπο, στο χωριό Καρυές και φωτογραφίζει αντάρτικες ομάδες, καθώς και λοχαγούς του ΕΛΑΣ. Τον Αύγουστο και το Σεπτέμβριο του 1942, ταξιδεύει στην Πελοπόννησο με αποστολή, που του είχε αναθέσει η οργάνωση του ΕΑΜ της Αθήνας, να φέρει τρόφιμα στην πρωτεύουσα. Από τις φωτογραφίες του ταξιδιού, ήταν και εκείνη της Αννέτας, της πρώτης αντάρτισσας που είχε βγει στα βουνά της περιοχής. Το Φλεβάρη του '44, το ΠΓ του ΚΚΕ τού στέλνει το μήνυμα: «Σπύρο, έλα στο βουνό, εκεί που χτίζεται η Νέα Ελλάδα». Το «σαΐνι», όπως ήταν το παρατσούκλι του, παίρνει τη μηχανή του, 332 φιλμ και ανεβαίνει στη Βίνιανη, όπου και στήνει το εργαστήριό του. Εκεί απαθανάτισε το έπος της Εθνικής Αντίστασης και έκανε πραγματικότητα το όνειρό του, να φωτογραφίσει τον Αρη.

Η απελευθέρωση της Αθήνας στις 12 Οκτώβρη του 1944, θα βρει τον Σπ. Μελετζή στα βουνά της Ρούμελης. Το 1996, σε εκδήλωση προς τιμήν του στη Ρεντίνα Καρδίτσας, θυμόταν: «Συνάντησα μια Ρουμελιώτισσα γερόντισσα, που κουβαλούσε εφόδια για τους αντάρτες. Οταν τη ρώτησα, πώς μπορεί να είναι ζαλωμένη με ένα τόσο βαρύ φορτίο, πήρα μιαν απάντηση: "Αγώνας είναι αυτός συναγωνιστή, άμα κερδίσουμε, τα κερδίζουμε όλα. Αμα τα χάσουμε, τα χάνουμε όλα". Τότε είδα αυτήν τη γερόντισσα, σα γίγαντα μπροστά μου και άρχισα να σκέφτομαι ότι οι φωτογραφίες που έπρεπε να τραβήξω, έπρεπε να έχουν την αγωνία, την πίστη, την ελπίδα και τη λεβεντιά αυτού του λαού».

Πολύτιμη κληρονομιά

Η έκθεση της οδού Κοραή το 1944, με τις 150 φωτογραφίες από την Αντίσταση, ήταν ένα δυνατό ξάφνιασμα που βάσταξε μόλις 9 μέρες. Οι προθεσμίες, που έθεσε τότε η ηγεσία του ΚΚΕ στον Σπ. Μελετζή για την παρουσίασή της, ήταν ασφυκτικά πιεστικές. Το στήσιμό της έγινε σε χρόνο ρεκόρ, ενώ σημαντική ήταν η βοήθεια συναγωνιστών του, που μαζί είχαν δουλέψει στα βουνά και γνώριζαν σχετικά τα θέματα.

«Οσοι την είδαν - ανέφερε ο Νίκος Καραντηνός - έτριβαν τα μάτια τους, γνωρίζοντας μια Ελλάδα της Αντίστασης με το φωτογραφικό μάτι του Σπύρου Μελετζή. Ολο αυτό το υλικό το υπερασπίστηκε, το έκρυψε στα φυλλοκάρδια του και μας το παρέδωσε ως παρακαταθήκη για κληρονομιά». Η έκθεση κράτησε μόνον 9 ημέρες, γιατί ακολούθησαν τα Δεκεμβριανά. Ο φωτογράφος, που κατά τη διάρκεια της Μάχης της Αθήνας θα προσπαθήσει να φωτογραφίσει, θα συλληφθεί με τη φωτογραφική μηχανή του από τους Ριμινίτες. Αρχικά, οδηγήθηκε στο Γουδί και μετά στην Ελ Ντάμπα της Αιγύπτου. Με την επιστροφή του στην Αθήνα αναζήτησε την έκθεση στην αίθουσα της οδού Κοραή, χωρίς να βρει ή να μάθει τίποτε σχετικά με την τύχη της.

Οι φωτογραφίες της έκθεσης, εντοπίστηκαν ύστερα από πολλά χρόνια. Μετά το θάνατο του μεγάλου μας χαράκτη Τάσσου Αλεβίζου, το 1985, η σύντροφός του Λουκία Μαγγιώρου, τις βρήκε φυλαγμένες στο εργαστήριό του. Τις παρέδωσε στο Μουσείο Μπενάκη και από τότε βρίσκονται στο Φωτογραφικό Αρχείο του Ιδρύματος. Λίγες από αυτές, πολύ πιθανό να έχουν τυπωθεί από τον Σπ. Μελετζή, στο βουνό.

Τον Ιούλη του 1945, ο Σπ. Μελετζής έθαψε στο σπίτι του για να τα διασώσει, 2.200 περίπου φιλμ από την Αντίσταση και τα Δεκεμβριανά. Τριάντα χρόνια αργότερα, με μεγάλη αγωνία για το τι είχε απομείνει, ξανάβγαλε στο φως όλον αυτόν το θησαυρό ανέπαφο και τον παρέδωσε στη Νεοελληνική Ιστορία. Οι φωτογραφίες αυτές περιλαμβάνονται στο πρώτο του βιβλίο, «Με τους Αντάρτες στα βουνά».

Για την πορεία της ζωής του, ο Σπ. Μελετζής ανέφερε σε εκδήλωση που οργάνωσε προς τιμήν του ο Πανελλήνιος Σύνδεσμος Δημοσιογράφων Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης 1941 - '44, το 1992: «Το 1942 βρέθηκα στον κάτω Ολυμπο και ήρθα σε άμεση επαφή κοντά στο χωριό Καρυά με τους αρχηγούς των πρώτων αντάρτικων ομάδων του ΕΛΑΣ. Τόση ήταν η συγκίνηση που ένιωσα και τόσο γοητεύτηκα που πήρα την απόφαση, αν θα μπορούσα, και εγώ να ανέβαινα στο βουνό και να ζούσα αυτή την αντάρτικη ζωή που ήταν γεμάτη λεβεντιά και αντρειοσύνη. Στις αρχές του 1944 πήρα μια ειδοποίηση από την Κεντρική Επιτροπή, που μου έλεγε να ετοιμαστώ όσο μπορούσα πιο γρήγορα γιατί θα ανέβαινα στο βουνό, στην Ελεύθερη Ελλάδα, ως ο επίσημος φωτογράφος της Εθνικής μας Αντίστασης... Σήμερα έχω βεβαιωθεί πως ήταν σωστές οι ενέργειές μου στα βουνά της Ελεύθερης Ελλάδας, αλλά και όλη η μετέπειτα πορεία της ζωής μου, που μπόρεσα να φυλάξω και να διασώσω όλο αυτό το μοναδικό, ιστορικό και ανεπανάληπτο υλικό της Εθνικής μας Αντίστασης, το οποίο θα μείνει παντοτινή κληρονομιά στο λαό μας και δίδαγμα μεγάλο στις μελλοντικές γενιές μας».

Σπύρος Μελετζής

Ένα ντοκιμαντέργια τον Σπύρο Μελετζή