Το Θεραπευτήριο Φυματικών του ΕΛΑΣ στο Βυθό Κοζάνης

Μία από τις ελάχιστα γνωστές δραστηριότητες του αντιστασιακού κινήματος στη Βόρεια Ελλάδα, υπήρξε η δημιουργία από την Ομάδα Μεραρχιών Μακεδονίας του ΕΛΑΣ, το καλοκαίρι του 1944, θεραπευτήριου φυματικών ανταρτών, το οποίο εγκαταστάθηκε στους ξενώνες του μοναστηριού της Αγίας Τριάδας, στο Βυθό Κοζάνης, ένα πανέμορφο χωριό στους πρόποδες της Πίνδου που μαζί με τον γειτονικό Πεντάλοφο είχε εξελιχθεί σε στρατιωτικό και πολιτικό κέντρο της Αντίστασης σ’ όλη τη Δυτική Μακεδονία. 

Ο Βυθός, ένα από τα ομορφότερα χωριά της Ελλάδας, είναι "πνιγμένο" μέσα σε πυκνά δάση καστανιάς, οξιάς, βελανιδιάς και σε υψόμετρο 1035 μέτρων, δίπλα στον παλιό οδικό άξονα που ένωνε την Κοζάνη με τα Γιάννενα. Το παλιό όνομα του χωριού ήταν Ντόλος και αυτό που κάνει το χωριό μοναδικό είναι η παραδοσιακή του μορφή που διατηρείται μέχρι και σήμερα, με τα πετρόκτιστα σπίτια, τα καλντερίμια, την απόλυτη σιγή. 
Οι πολύ άσχημες συνθήκες διατροφής που αντιμετώπιζαν οι περισσότεροι αντάρτες κατά τα μαύρα χρόνια της γερμανικής Κατοχής, οδηγώντας πολλές φορές σε πολυήμερη πείνα, σε συνδυασμό με τις συνεχείς μάχες που έδιναν κατά των κατακτητών και οι οποίες απαιτούσαν εξαντλητικές πορείες, πολλές φορές ολημερίς και ολονυχτίς,  αλλά και τις άλλες δυσκολίες της αντάρτικης ζωής στα κακοτράχαλα βουνά, είχαν ως αποτέλεσμα να εξασθενίσει η υγεία τους και σε μερικούς από αυτούς να εκδηλωθεί φυματίωση.
Τα πράγματα δυσκόλεψαν ακόμη περισσότερο κατά τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις που οργάνωσαν οι κατακτητές τον Ιούλιο του 1944 κατά των ανταρτών του ΕΛΑΣ στα βουνά της Πίνδου, του Σμόλικα και της Βασιλίτσας. Τότε ήταν που εξαιτίας των κακουχιών μερικοί από τους αγωνιστές για την αποτίναξη της ναζιστικής σκλαβιάς άρχισαν να παρουσιάζουν τα πρώτα συμπτώματα της φυματίωσης: Να αδυνατίζουν, να έχουν υψηλό πυρετό και βήχα και να κάνουν τις πρώτες αιμοπτύσεις.

Όπως εξιστόρησε ένας από τους φυματικούς αντάρτες, ο Γρεβενιώτης Θανάσης Χαστάς, τους πρώτους έντεκα φυματικούς αγωνιστές της αντίστασης αρχικά, όσο διαρκούσαν οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών  τους συγκέντρωσαν σε ένα πυκνό απόκεντρο δάσος, με τη συνοδεία ενός νοσοκόμου που έδινε στον καθένα τη βοήθεια που χρειαζόταν μέχρι την αποχώρηση των Γερμανών.

Ο αγωνιστής της Αντίστασης Θανάσης Χαστάς

"Μετά, τους εξέτασε γιατρός και αφού διαπίστωσε ενεργό φυματίωση, η Ομάδα Μεραρχιών Μακεδονίας δημιούργησε Θεραπευτήριο Φυματικών στο χωριό Βυθός του Βόϊου, στους ξενώνες της Αγίας Τριάδας όπου τους τοποθέτησε. Το προσωπικό του Θεραπευτηρίου το αποτελούσαν ο διευθυντής του, γιατρός φυματιολόγος Νίκος Μπαλάσκας από τη Λάρισα και ένας άλλος γιατρός, Νϊκος Γαράκης, αν θυμάμαι καλά το επίθετό του, Θεσσαλονικιός. Δύο νοσοκόμοι, ο Θεόδωρος Μπαρτζιούμας, Γρεβενιώτης και ένας Γιώργος, δεν θυμάμαι το επίθετό του, αλλά ήταν χωροφύλακας που εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ. Καθαριστές, μια Ελασίτισσα Ευαγγελία και ένας Ιταλός με το όνομα Πιπίνο. Μαγείρισσες ήταν γυναίκες από την οργάνωση του Βυθού και υπεύθυνη για την καλύτερη εξυπηρέτηση των αρρώστων σε διατροφή και καθαριότητα, ήταν η Ειρήνη Μπαλάσκα, γυναίκα του διευθυντή", ανέφερε κατά την παράθεση των αναμνήσεών του ο Θανάσης Χαστάς. 1

Ιερά Μονή Αγίας Τριάδας Βυθού Κοζάνης

O Βυθός επιλέχθηκε να φιλοξενήσει το Θεραπευτήριο Φυματικών του ΕΛΑΣ, καθώς από τη μια ευνοούσαν οι κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούσαν εκεί την προσπάθεια θεραπείας των άρρωστων ανταρτών και από την άλλη, ήταν σχεδόν καθολική η συμμετοχή των κατοίκων του στην Εθνική Αντίσταση (πάνω από το 80%), ενώ υπήρχαν και 72 αντάρτες στον ΕΛΑΣ από το Βυθό που αποτελούσαν το 55% του ενεργού ανδρικού πληθυσμού του χωριού. Εκδικούμενοι τους κατοίκους του χωριού οι Γερμανοί κατακτητές, κατά τη διάρκεια των εκκαθαριστικών τους επιχειρήσεων στο ΒόΪο, κατέστρεψαν ολόκληρο το ΒΥθό, καίγοντας 130 σπίτια. 2 
Μεταξύ των αρρώστων ανταρτών που νοσηλεύθηκαν στο Θεραπευτήριο Φυματικών του ΕΛΑΣ στο Βυθό Κοζάνης ήταν ο αξιωματικός του ΕΛΑΣ Δημητρός Παπαγεωργίου από το Βόϊο, ο επίσης αξιωματικός του ΕΛΑΣ Μιχάλης Ριζινιώτης από τα Αηδόνια Γρεβενών, ο ανταρτοεπονίτης Χρήστος Παπαδόπουλος από τα Αηδόνια Γρεβενών, ο Γιώργος Πρόκας από τη Σιάτιστα, ο Χαράλαμπος Αραιοβηματάς από το Μελίσσι Γρεβενών, ο Τάκης Μανδάνης από τη Νάουσα, ο Θανάσης Χαστάς από τον Πόρο Γρεβενών, ένας Βασίλης από το Άργος Ορεστικό, ένας Στέργιος από την Κοζάνη κ.α.
Μόλις έπιασαν τα πρωτοβρόχια του φθινοπώρου και επειδή το υψόμετρο ήταν μεγάλο αλλά υπήρχε εκεί και πολλή υγρασία, μετακινήθηκε το Θεραπευτήριο και οι φυματικοί αντάρτες, που στο μεταξύ είχαν γίνει 17,  μεταφέρθηκαν στην Περιστερά Βοϊου, δίπλα στη Νεάπολη.

 Μεταφορά στο Σανατόριο Ασβεστοχωρίου

Μία ομάδα νοσηλευόμενων στο Ασβεστοχώρι φυματικών, φωτογραφίζονται στο δασάκι
πίσω από το Σανατόριο. Ανάμεσά τους, από αριστερά, ο Θανάσης Χαστάς

Το Νοέμβριο του 1944, λίγο μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τους κατακτητές, ο ΕΛΑΣ πήρε απόφαση  να μεταφερθούν οι νοσηλευόμενοι φθισικοί αντάρτες από το Βόϊο στο Σανατόριο Ασβεστοχωρίου. Αφηγείται ο  Θανάσης Χαστάς:
"Έτσι, ένα πρωί μας έστειλαν ένα πολύ μεγάλο φορτηγό αυτοκίνητο που μας χώρεσε όλους, αρρώστους, κρεβάτια, ρουχισμό, γιατρούς και προσωπικό.

Το αυτοκίνητο αυτό, που το είχε πάρει λάφυρο - αιχμαλωτίζοντας και τους δύο Γερμανούς οι οποίοι επέβαιναν σ' αυτό - ο Μήτσος Ζυγούρας (Παλαιολόγος) μαζί με τον Κώστα Κωτσιαλή, χρησιμοποιούνταν από τη Μοίρα αυτοκινήτων του ΕΛΑΣ και στάλθηκε με εντολή της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας για τη μεταφορά μας στο Σανατόριο.

Όταν φτάσαμε στο Ασβεστοχώρι, μας έγινε μεγάλη υποδοχή από αρρώστους και προσωπικό, ενώ μας είχαν έτοιμα κρεβάτια στο τμήμα ΖΠ, που ήταν το καλύτερο και μας παραχώρησαν τα κρεβάτια τους άρρωστοι με καλύτερη υγεία, που οι ίδιοι βολεύτηκαν σε άλλα τμήματα.
Το περιβάλλον του Σανατορίου ήταν αδελφικό, καθώς και ολόκληρου του συνοικισμού (σ.σ. των Εξοχών). Τόσο το Σανατόριο, άλλο τόσο και ο συνοικισμός ζούσαν τη Λαϊκή Δημοκρατία, είχαν την καλύτερη οργάνωση. Το είχαν δείξει οι άρρωστοι με το αίμα τους. Δραστήρια στελέχη του αγώνα τους πήραν οι Γερμανοί από τα κρεβάτια τους και τους εκτέλεσαν στο ρέμα του Σανατορίου..

Οι άρρωστοι είχαν εκλέξει Λαϊκή Επιτροπή που ενεργούσε για την καλύτερη περίθαλψη με δωρεάν φάρμακα, καλή διατροφή και την καθαριότητα. Μέσα στο τμήμα αλλά και έξω στο χώρο του Σανατορίου δεν έβλεπες ούτε ένα χαρτάκι κάτω.
Ο αριθμός των αρρώστων φυματικών έφτασε στους 35. Η οργάνωση του ΕΑΜ Ασβεστοχωρίου και προπαντός οι νέοι και οι νέες της ΕΠΟΝ μας έκαναν συχνά επισκεπτήριο με τρόφιμα και δώρα και έδιναν ψυχαγωγία σε όλους τους αρρώστους με χιουμοριστικά σκετς και αντάρτικα τραγούδια. [...] Θυμάμαι επίσκεψη σε όλους τους αρρώστους έκανε και ο Μητροπολίτης Κοζάνης Ιωακείμ με αρκετά τρόφιμα και δώρα..." 3  
Αναφορά στο Θεραπευτήριο Φυματικών του ΕΛΑΣ στο Βυθό Κοζάνης, με διευθυντή τον Νίκο Παλάσκα, έκανε και ο πρώην διευθυντής του Σανατορίου Ασβεστοχωρίου, Επαμεινώνδας Σακελλαρίου. 4

Η δυσκολία του ΕΑΜ να βρει γιατρούς για το βουνό

Ο γιατρός Νώντας Σακελλαρίου κατατάχθηκε το 1943 στους
αντάρτες, αναλαμβάνοντας το Υγειονομικό της Χ Μεραρχίας
του ΕΛΑΣ, ενώ αργότερα στον Εμφύλιο ήταν διευθυντής
της Υγειονομικής Υπηρεσίας του ΔΣΕ, όπου η φωτογραφία

Ο άλλοτε καπετάνιος της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας, Μάρκος Βαφειάδης περιέγραψε τη μεγάλη δυσκολία που είχαν το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ στην εξεύρεση γιατρών που θα δέχονταν να βγουν στο βουνό για να προσφέρουν τις νοσηλευτικές υπηρεσίες τους στους αγωνιζόμενους για την απελευθέρωση της χώρας από τους κατακτητές, αντάρτες. Όπως έγραψε: 
Στις αρχές του 1943 η Κομματική Οργάνωση Θεσσαλονίκης κάλεσε σε σύσκεψη καμιά δεκαπενταριά γιατρούς και φαρμακοποιούς, μέλη και εξωκομματικούς, και τονίζοντας πόση μεγάλη ανάγκη από γιατρούς είχε το ένοπλο κίνημα, τους έβαλε ζήτημα να βγουν στο βουνό μερικοί τους. Μόνο ένας, ο Νώντας Σακελλαρίου, διευθυντής του Σανατορίου Φυματικών Ασβεστοχωρίου, δήλωσε πως θα βγει στο βουνό και βγήκε. Στους άλλους, ξεχωριστά στον καθένα, μπήκε το ερώτημα αν θέλει και πότε μπορεί. Το ερώτημα έμεινε χωρίς απάντηση και αφήσαμε να το αποφασίσει ο καθένας τους. Δεν θυμάμαι αν αργότερα βγήκε στο βουνό κανένας απ' αυτούς  που πήραν μέρος στη σύσκεψη. Τα λέω για να τονίσω πόσα κεσάτια είχαμε από αυτό το είδος και πόσο πολύτιμη ήταν η παρουσία στο βουνό του καθένα τους. Είναι όμως αλήθεια, πολλοί από αυτούς που δεν βγήκαν στο βουνό, τραυματίες αντάρτες που μεταφέρονταν στη Σαλονίκη τους γιάτρεψαν παρά τον κίνδυνο που διέτρεχαν τα ιατρεία, φαρμακεία ή σπίτια τους που συχνά χρησιμοποιούνταν. Και σοβαρή οικονομική ενίσχυση στο κίνημα δίνανε ατομικά και σαν μέλη επιτροπών κλπ. 5

Σημειώσεις
1. Θανάσης Χαστάς, "Αναμνήσεις απ' το Θεραπευτήριο Φυματικών ΕΛΑΣιτών της ΟΜΜ στο Βυθό Κοζάνης και από το Σανατόριο Ασβεστοχωρίου", Εθνική Αντίσταση, συλλογή Νο 47, Νοέμβρης 1985, σ. 36
2. Γιώργος Αντωνίου, "Τοπικές διαστάσεις στην έρευνα της δεκαετίας του 1940", Επιστήμη και Κοινωνία, τεύχος 11, Αθήνα 2003, σ. 129
3. Θανάσης Χαστάς, "Αναμνήσεις απ' το Θεραπευτήριο Φυματικών ΕΛΑΣιτών... , ό.π.,, σ. 36-37
4. Επαμεινώνδας Σακελλαρίου, Διαθέσαμε τη ζωή μας, Βήμα-Μαρτυρίες, Αθήνα 2010, σ. 100
5. Μάρκος Βαφειάδης, Απομνημονεύματα, Τομ. 2ος. Νέα Σύνορα-Α.Λιβάνης. Αθήνα 1985. σ. 181

 του Σπύρου Κουζινόπουλου