Η πρώτη μεγάλη κρίση του καπιταλισμού

 Η αρχή, 17/10/1929, της πρώτης μεγάλης κρίσης του καπιταλισμού

Στα τέλη Σεπτέμβρη του 1929 το κλίμα ευφορίας στην αμερικανική κοινωνία ήταν έκδηλο. Και γιατί όχι; Το Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης από το 1921 μέχρι και τις τελευταίες μέρες του Σεπτέμβρη είχε προσφέρει συνολική απόδοση

κάτι λιγότερο από 400%! Εκατομμύρια Αμερικανοί απολάμβαναν τον πλούτο που νόμιζαν ότι είχαν.

Στις αρχές Οκτώβρη, ωστόσο, ένας πολύ μεγάλος αριθμός επενδυτών χωρίς κάποιο ιδιαίτερο λόγο κατέληξε στην απόφαση ότι ήρθε η ώρα να πουλήσει. Διάσημοι οικονομολόγοι της εποχής τροφοδοτούσαν τις θετικές προσδοκίες επενδυτών και κερδοσκόπων με αισιόδοξες εκτιμήσεις.

Για τις οικονομικές κρίσεις του καπιταλισμού

Η οικονομική κρίση στις καπιταλιστικές οικονομίες αναπαράγει συνεχώς τις συζητήσεις στα αστικά επιτελεία, για το χαρακτήρα της, την αιτία της, την αντιμετώπισή της, τις μορφές διαχείρισής της. Με ένα και μοναδικό στόχο: οι συνέπειες της για το κεφάλαιο να είναι όσο γίνεται λιγότερο οδυνηρές. 

Αλλωστε, κρίση σημαίνει και καταστροφή παραγωγικών δυνάμεων, επομένως και ενός τμήματος του κεφαλαίου. Το τελευταίο είναι υπερτιμημένο και με την αγυρτεία του παρασιτισμού και της κερδοσκοπίας, και μέσω του απαραίτητου στον καπιταλισμό μηχανισμού των Χρηματιστηρίων, και πρέπει να επανέλθει στην πραγματική του αξία. Αυτό θα το κάνει η κρίση. Ταυτόχρονα όμως η κρίση καταστρέφει τις μικρότερες καπιταλιστικές επιχειρήσεις, που αντικειμενικά θα τις καρπωθούν οι μεγάλοι μονοπωλιακοί όμιλοι, επομένως ωθεί και στη συγκεντροποίηση του κεφαλαίου.

Οδυνηρές, βεβαίως, είναι οι συνέπειες για την εργατική τάξη, τα φτωχά λαϊκά στρώματα στα οποία ρίχνουν τα βάρη της κρίσης οι αστικές κυβερνήσεις. Η ανεργία λόγω απολύσεων ή και κλεισίματος επιχειρήσεων, η φτώχεια λόγω μείωσης μισθών ή μείωσης των εργάσιμων ημερών και μισθών ταυτόχρονα, η παραπέρα ελαστικοποίηση του εργάσιμου χρόνου που οδηγεί στην αύξησή του, συνολικά η αδυναμία κάλυψης των αναγκών των λαϊκών οικογενειών, φέρνουν σε δεινή θέση τους εργαζόμενους και τις οικογένειές τους.

Η εκδήλωσή της κρίσης είναι νομοτελειακή, αντικειμενικό γεγονός, πέρα και έξω από τη θέληση των ίδιων των καπιταλιστών, των ανθρώπων γενικά. Γιατί η αιτία της οικονομικής κρίσης βρίσκεται στη βασική αντίθεση του καπιταλισμού ανάμεσα στην κοινωνική παραγωγή και στην ατομική - καπιταλιστική ιδιοποίηση των αποτελεσμάτων της.

 Τι είναι οικονομική κρίση

Αν και οι ορισμοί δεν μπορούν πάντα να δώσουν με σαφήνεια τόσο την περιγραφή όσο και την ουσία ενός φαινομένου, μπορούμε να πούμε το εξής: Κρίση είναι η διακοπή της διευρυμένης αναπαραγωγής του κεφαλαίου. Η διευρυμένη αναπαραγωγή του κεφαλαίου δεν είναι μόνιμη, αδιάκοπη, αλλά διακόπτεται περιοδικά και η άνοδος εναλλάσσεται με την πτώση. Αυτό το φαινόμενο ονομάζεται «κυκλική οικονομική κρίση».

Διευρυμένη καπιταλιστική αναπαραγωγή σημαίνει ότι οι καπιταλιστές τα κέρδη που καρπώνονται, δεν τα καταναλώνουν ολόκληρα, ως εισόδημα, αλλά το μεγαλύτερο μέρος το ξαναρίχνουν στην παραγωγή, κάνουν δηλαδή επενδύσεις, διευρύνοντας τις διαστάσεις του κεφαλαίου τους προκειμένου να αυξάνουν την υπεραξία, άρα και τα κέρδη που αντλούν. Αυτή η συνεχής διαδικασία, που αυξάνει το μέγεθος του κοινωνικού κεφαλαίου, διακόπτεται περιοδικά.

Πού οφείλεται όμως η κρίση, ποιες οι αιτίες που ξεσπά; Στις καπιταλιστικές επιχειρήσεις τα εμπορεύματα παράγονται με τη συλλογική εργασία πολλών μαζί εργατών. Η παραγωγή επομένως γίνεται κοινωνική. Ακριβώς η μεγάλη καπιταλιστική παραγωγή προϋποθέτει τον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας σε ολοένα και μεγαλύτερη ανάπτυξη. Γεγονός που σημαίνει την ολοένα και πιο στενή και αμοιβαία σχέση ανάμεσα σε ξεχωριστές επιχειρήσεις και κλάδους. Οπως για παράδειγμα ανάμεσα σε ενεργειακές επιχειρήσεις και άλλες βιομηχανίες, οι οποίες επίσης συνδέονται με επιχειρήσεις παραγωγής πρώτων υλών, επιχειρήσεις ενέργειας κλπ.

Αλλά ακόμη και ένα τελικό προϊόν (π.χ. αυτοκίνητο), είναι αποτέλεσμα διαφορετικών επιχειρήσεων του ίδιου κλάδου, αφού ο κινητήρας του παράγεται σε άλλη επιχείρηση, άλλα εξαρτήματα (π.χ. το πλαίσιό του, οι τροχοί, τα λάστιχα κλπ.) σε άλλες επιχειρήσεις και η συναρμολόγησή του να γίνεται σε άλλη επιχείρηση.

Η αναρχία στην καπιταλιστική παραγωγή

Η κοινωνική παραγωγή διαρθρωμένη σε πολλές ξεχωριστές επιχειρήσεις, ιδιοκτησίας διαφορετικών καπιταλιστών, σημαίνει ότι αυτοί οι καπιταλιστές παράγουν καθένας για τον εαυτό του, με τάση την όσο το δυνατό μεγαλύτερη παραγωγή, για να αποκομίσουν περισσότερα κέρδη. Ετσι όμως η παραγωγή γίνεται άναρχη, αφού κίνητρο, νόμος είναι το κέρδος. Εδώ πράγματι οι καπιταλιστές παράγουν σε μια αγορά προσδοκώντας να πουληθούν τα εμπορεύματά τους, αλλά παράγοντάς τα δε σημαίνει ότι μπορούν συνεχώς να πουλιούνται. Οτι η κοινωνία συνεχώς θα μπορεί να απορροφά ολόκληρη τη συνεχώς αυξανόμενη παραγωγή.

Από τη στιγμή που δεν μπορούν να πουληθούν τα εμπορεύματα, αρχίζουν να εμφανίζονται τα σημάδια της κρίσης. Και αυτό γιατί στην καπιταλιστική παραγωγή δεν μπορεί να υπάρξει αντιστοιχία στην κοινωνική παραγωγή και στη δυνατότητα πραγματοποίησης όλης της παραγωγής, αφού οι καπιταλιστές δεν παράγουν για την κάλυψη των αναγκών της κοινωνίας, αλλά για το κέρδος, ελπίζοντας πως όσο περισσότερα εμπορεύματα παράγουν, και πιστεύοντας ότι όλα θα μπορούν συνεχώς να τα πουλούν, τόσο μεγαλύτερα κέρδη θα αποκομίσουν. Η μη πραγματοποίηση των εμπορευμάτων στην αγορά, οδηγεί και στη διακοπή της διευρυμένης αναπαραγωγής. Γιατί αν η αγορά κορεστεί, αν μένουν συνεχώς απούλητα εμπορεύματα, τότε γιατί να παράγουν;

Οι διαφορετικοί καπιταλιστές ή και ομάδες καπιταλιστών, που παράγουν με κίνητρο το κέρδος, επιδιώκουν να αυξάνουν συνεχώς την παραγωγή τους, ακριβώς γι' αυτό το σκοπό, την αύξηση των κερδών τους. Παράγουν όμως ανεξάρτητα ή σχεδόν ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλο και όλοι μαζί παράγουν για να πουλήσουν τα εμπορεύματα στην αγορά. Και λέμε ανεξάρτητα, ή σχεδόν ανεξάρτητα, γιατί ακόμη και οι επιχειρήσεις που με βάση τον καταμερισμό εργασίας αναπτύσσουν τις πιο στενές σχέσεις μεταξύ τους, που μπορεί να έχουν συνάψει συμφωνίες από τις οποίες μπορεί να καθορίζεται ο όγκος της παραγωγής τους, διεκδικούν μεγαλύτερο κομμάτι στην αγορά και επιδιώκουν να αυξάνουν τον όγκο της παραγωγής τους. Μια επιχείρηση π.χ. που παράγει πρώτες ύλες για ένα ή διάφορα προϊόντα, ακόμη και όταν συνάπτει συμφωνίες με άλλες επιχειρήσεις που παράγουν αυτά τα προϊόντα, για να διαθέσει όλη την παραγωγή της, επιδιώκει να την αυξάνει και προσδοκά να βρει νέους αγοραστές. Αυτό όμως θα το λύσει η αγορά. Δεν το γνωρίζουν οι καπιταλιστές εκ των προτέρων. Παράγουν και ψάχνουν για να διαθέσουν την παραγωγή τους. Δεν μπορεί επομένως να υπάρχει αντιστοιχία ανάμεσα στην παραγωγή τής κάθε καπιταλιστικής επιχείρησης με τις ανάγκες της κοινωνικής παραγωγής. Η κοινωνική παραγωγή αναπτύσσεται άναρχα.

Η αναρχία στην παραγωγή επεκτείνεται σε όλες τις οικονομικές αναλογίες (και μεταξύ διαφόρων επιχειρήσεων και κλάδων, και μεταξύ διαφορετικών τομέων της οικονομίας), υπάρχει και στις αναλογίες ανάμεσα στην παραγωγή και την κατανάλωση. Αρα η αναρχία στην παραγωγή, δημιουργεί και δυσαναλογίες, δημιουργεί ανισομέρεια στην ανάπτυξη της παραγωγής, αλλά και ανάμεσα στην παραγωγή και την κατανάλωση. Ετσι, π.χ. η παραγωγή σε μια επιχείρηση που κατασκευάζει κινητήρες για αυτοκίνητα, μπορεί να είναι μεγαλύτερη από τις ανάγκες της επιχείρησης που τα συναρμολογεί σε μια δοσμένη φάση εξέλιξης της καπιταλιστικής οικονομίας. Το ίδιο μπορεί να ισχύει και σε μια επιχείρηση για την παραγωγή μεταλλεύματος ως πρώτης ύλης και στις ανάγκες των επιχειρήσεων παραγωγής τελικών προϊόντων που στηρίζονται στο συγκεκριμένο μετάλλευμα. Μπορεί, επίσης, ένας ολόκληρος κλάδος, π.χ. παραγωγής τυπογραφικών μηχανών, να έχει όγκο παραγωγής μεγαλύτερο απ' αυτόν που απαιτούν οι ανάγκες των εκτυπωτικών επιχειρήσεων.

Ας το δούμε με ένα παράδειγμα. Η κρίση όταν ξέσπασε στις ΗΠΑ, ξέσπασε στον τομέα κατασκευής κατοικιών. Δηλαδή κατασκευάζονταν συνεχώς κατοικίες, από μονοπώλια του κλάδου, δημιούργησαν και προγράμματα με τράπεζες και δάνεια για να αγοραστούν από τα λαϊκά στρώματα, αλλά τα δάνεια δεν μπορούσαν να αποπληρωθούν αφενός, επομένως ξεσπιτώθηκε ο κόσμος που χρωστούσε, αλλά και η τράπεζα έχασε το ρευστό χρήμα. Από την άλλη όμως, όσοι αγόρασαν έμειναν άστεγοι, τους ξεσπίτωσαν, ενώ ταυτόχρονα έμεναν και απούλητα σπίτια, γιατί δεν μπορούσαν να αγοραστούν. Εδώ έχουμε το εξής φαινόμενο. Από τη μια υπερπαραγωγή σπιτιών, που μένουν ακατοίκητα, και από την άλλη πληθώρα αστέγων από αδυναμία να αγοράσουν. Ετσι σταμάτησε η οικοδόμηση κατοικιών.

Το σταμάτημα της οικοδόμησης κατοικιών, φέρνει μείωση της παραγωγής στις επιχειρήσεις τσιμέντου, σιδήρου, άλλων οικοδομικών υλικών, της βιομηχανίας ξύλου, των ηλεκτρικών εγκαταστάσεων, άρα και μείωση της παραγωγής ηλεκτρολογικού υλικού (καλώδια χαλκού, πλαστικό περίβλημά του, υλικά φωτισμού, σωληνώσεις κλπ). Η μείωση της παραγωγής σε όλους τους βιομηχανικούς κλάδους που σχετίζονται άμεσα με την οικοδομή κατοικιών, σημαίνει απολύσεις, μείωση ωραρίων ημερών δουλειάς στη βδομάδα, αφού μειώνεται η παραγωγή, με ταυτόχρονη μείωση μισθών κλπ.

Αντίστοιχα συμβαίνει και με κλάδους παραγωγής άλλων καταναλωτικών εμπορευμάτων. Η αδυναμία κατανάλωσης από τα πλατιά λαϊκά στρώματα, σε είδη πλατιάς κατανάλωσης αντικειμενικά θα φέρει μείωση ή και διακοπή παραγωγής.

Το ίδιο ισχύει και στις ισχυρές καπιταλιστικές χώρες με τον ντόρο που γίνεται για την ανάγκη ενίσχυσης των αυτοκινητοβιομηχανιών. Υπάρχει τέτοια υπερπαραγωγή που μένουν απούλητα αυτοκίνητα. Δεν μπορεί να τα καταναλώσει - αγοράσει η κοινωνία.

Ο χαρακτήρας της κρίσης

Να λοιπόν γιατί την κρίση την λέμε κρίση παραγωγής και υπερσυσσώρευσης. Τα απούλητα εμπορεύματα είναι κεφάλαιο απραγματοποίητο, υπερσυσσωρευμένο, που δεν μπορεί να λειτουργήσει. Επίσης τα κέρδη και υπερκέρδη των μονοπωλίων από τα προηγούμενα, μπορεί να υπάρχουν ως συσσωρευμένο χρήμα, και όμως δε μπορούν να επανεπενδυθούν.

Αυτή η κατάσταση έρχεται και επανέρχεται σε κάποια χρονικά διαστήματα, (η προηγούμενη κρίση εκδηλώθηκε σε κάποιες χώρες, όπως οι λεγόμενες ασιατικές τίγρεις, η Ρωσία, η Βραζιλία στα 1997-1998, ενώ εκδηλώθηκε σε ΗΠΑ, Γερμανία, Γαλλία, όχι ίσως με τη σημερινή οξύτητα, το 2001-2002, στους κλάδους κυρίως του χάλυβα, των αερομεταφορών, των νέων τεχνολογιών κλπ.).

Στην κρίση λοιπόν υπάρχει συσσωρευμένο κεφάλαιο, το οποίο δεν μπορούν να επενδύσουν, σε συνδυασμό με αναξιοποίητο βιομηχανικό κεφάλαιο, δηλαδή δυσκολία συνέχειας της διευρυμένης αναπαραγωγής, με δεδομένο ότι δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί η υπερπαραγωγή εμπορευμάτων, δηλαδή η πούλησή τους. Επομένως, ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής δεν μπορεί να ξεφύγει από την κρίση.