Μαρί Κιουρί

Το θηλυκό ισοδύναμο του Προμηθέα, που άλλαξε τον κόσμο!

Λίγες μέρες μετά από την ιστορική επέτειο της 8ης Μάρτη, την αφιερωμένη στους σκληρούς αγώνες των εργατριών και εργατών για ίσα μεροκάματα, ανθρώπινες συνθήκες δουλειάς, λιγότερες ώρες εργασίας, και στις κινητοποιήσεις για διεκδίκηση της ισοτιμίας, της ελευθερίας και της χειραφέτησης των γυναικών, αφιερώνω αυτό το κείμενο σε μια μεγάλη αγωνίστρια.

Στον «μοναδικό διάσημο άνθρωπο, του οποίου το ήθος δεν έχει διαφθαρεί από τη φήμη». Αυτό είχε πει κάποτε ο Αλμπερτ Αϊνστάιν για την Μαρί Κιουρί. Μία από τις σημαντικότερες μορφές της επιστήμης, στην οποία απονεμήθηκαν δύο βραβεία Νόμπελ. Φέτος συμπληρώνονται 120 χρόνια από το Βραβείο Νόμπελ Φυσικής που πήρε το 1903. Το Νόμπελ Χημείας το πήρε το 1911. Μια γυναίκα που τα χρόνια των σπουδών της τα πέρασε πάμφτωχη σε σοφίτα, τρώγοντας μόνο ψωμί με τσάι κι - όποτε υπήρχε - λίγο βούτυρο. Η γυναίκα που άλλαξε τον κόσμο! Μια μετανάστρια, που βίωσε, σχεδόν, κάθε μορφή βίας, από την ταξική εκμετάλλευση, τη φτώχεια, την καταπίεση, τον ρατσισμό, μέχρι τον δημόσιο εξευτελισμό και την κακοποίηση! Μια γυναίκα που κατόρθωσε όμως να οδηγήσει τις εξελίξεις, με προσωπικό θάρρος, απίστευτο πείσμα, αντοχές και αυταπάρνηση. Που πήγε κόντρα στις διακρίσεις και την πολύμορφη βία σε βάρος των γυναικών, μετατρέποντας τον θυμό, τη θλίψη και την αγανάκτησή της σε μαχητική ριζοσπαστική διεκδίκηση, που δεν υποτάχτηκε σε αρνητικούς συσχετισμούς, αλλά πάλεψε για να τους αλλάξει. Στην Κιουρί η ανθρωπότητα οφείλει πολλά. Τίποτε δεν χαρίστηκε σ' αυτό το κορίτσι, την Μάνια από τη Βαρσοβία, από το 1867 που γεννήθηκε μέχρι το τέλος της πολυτάραχης ζωής της το 1934. Τη στοίχειωνε πάντα η προσπάθεια να καταλάβει το αδύνατο! «Ενας επιστήμονας - έλεγε - στο εργαστήριό του δεν είναι απλά ένας επιστήμονας. Είναι επίσης ένα παιδί που τα φυσικά φαινόμενα τον εντυπωσιάζουν σαν να ήταν παραμύθια». Η Μαρία Σκλοντόφσκα, αυτή που στην πορεία χαρακτηρίστηκε «το θηλυκό ισοδύναμο του Προμηθέα», ήταν το πέμπτο και τελευταίο παιδί της πιανίστριας και δασκάλας μαμάς και του καθηγητή μαθηματικών και φυσικής μπαμπά. Ηταν η μικρή τους Μάνια. Κάποια στιγμή, ο πατέρας χάνει την περιουσία τους κι εκείνη αναγκάζεται να δουλέψει ως δασκάλα, ενώ παράλληλα σπουδάζει στο λεγόμενο «Ιπτάμενο πανεπιστήμιο», το μόνο ανώτατο ίδρυμα στη χώρα που δέχεται γυναίκες. Κάποια στιγμή, αποφασίζει να φύγει, πάει στο Παρίσι. Εκεί μαζί με τις σπουδές στη Σορβόννη, έρχεται και ο έρωτας με τον Πιέρ Κιουρί, με τον οποίο και παντρεύεται. Πριν από τον γάμο της, η Μαρί είχε μόνο ένα φόρεμα, το οποίο φορούσε κάθε μέρα. Οταν της προσφέρθηκε το νυφικό, εκείνη ζήτησε να είναι σκούρο και πρακτικό, ώστε να μπορεί να το φοράει και στο εργαστήριο. Το μόνο περιουσιακό στοιχείο του ζευγαριού ήταν τότε το γαμήλιο δώρο τους, δύο ποδήλατα. Ο γάμος της σήμανε την απαρχή μιας συνεργασίας, η οποία σύντομα θα επιτύγχανε αποτελέσματα με παγκόσμιο αντίκτυπο, συγκεκριμένα την ανακάλυψη του πολώνιου (το οποίο ονόμασε έτσι προς τιμήν της πατρίδας της, Πολωνίας) το καλοκαίρι του 1898, και του ραδίου, που ακολούθησε.

Σύμβολο για τις γυναίκες στην επιστήμη

Ολα αυτά τα κοσμοϊστορικά συνέβησαν όχι σε κάποιο μεγάλο και πολυτελώς εξοπλισμένο επιστημονικό εργαστήριο, αλλά σε μια άθλια μικρή τσίγκινη αποθήκη με αυλή, η οποία παλαιότερα λειτουργούσε ως ανατομείο. Είχε μια γυάλινη οροφή, που όταν έβρεχε έσταζε κι όταν έκανε ζέστη, η ατμόσφαιρα ήταν ανυπόφορη κι αποπνικτική. Σ' εκείνη την αυλή το ζεύγος Κιουρί επεξεργάστηκε πάνω από τέσσερις τόνους ορυκτού πισσουρανίτη. Εκείνη έλεγε:

«Απολαμβάναμε να μπαίνουμε στο εργαστήριο τη νύχτα... Τα δοχεία λαμπύριζαν, έμοιαζαν με νεραϊδένια φώτα».

Το 1902, μετά από 45 μήνες εργασίας, η οποία έμοιαζε με την εργασία αλχημιστή και αφού είχε επεξεργασθεί πάνω από έναν τόνο αποβλήτων, η Μαρί είχε επιτέλους στην κατοχή της ένα δέκατο του γραμμαρίου καθαρό άλας ραδίου. Αυτή ήταν η πρώτη ποσότητα που υπήρξε στον κόσμο από αυτήν την ουσία. Μια ουσία της οποίας η αξία σύντομα θα ήταν πολύ μεγαλύτερη από αυτήν του χρυσού. Το 1903 το ζεύγος Κιουρί μοιράζεται με τον Ανρί Μπεκερέλ το βραβείο Νόμπελ Φυσικής για την ανακάλυψη της ραδιενέργειας. Η γέννηση των δύο κοριτσιών της, της Ιρέν και της Εύα, δεν επηρέασε τους εντατικούς ρυθμούς της επιστημονικής της εργασίας. Ο ξαφνικός θάνατος του Πιέρ Κιουρί το 1906 υπήρξε ένα βαρύ χτύπημα για εκείνη. Από εκείνο το σημείο και μετά αφιέρωσε όλη της την ενέργεια, ώστε να ολοκληρώσει μόνη της το επιστημονικό έργο που αρχικά είχε αναλάβει μαζί με τον Πιέρ. Μιλούσε πάντα από λίγο έως καθόλου η Κιουρί. Ντροπαλή και συνεσταλμένη, απέφευγε τις κοσμικότητες και ήταν μάλλον μοναχική και αντικοινωνική. Τα δυο ταξίδια της στην Αμερική την έκαναν γνωστή σε όλο τον κόσμο, όλοι μιλούσαν πλέον γι' αυτήν. Εγινε το σύμβολο για τις γυναίκες στην επιστήμη.

Η Εβραία αντροχωρίστρα και ο δημόσιος εξευτελισμός

Πάμε λίγο πίσω τώρα. Σ' έναν παραλογισμό. Στον εξευτελισμό και στη διαπόμπευσή της. Το 1910, την αποκαλούσαν «Εβραία αντροχωρίστρα», γιατί λίγο μετά τα 40 της ερωτεύεται τον μαθητή του συζύγου της, τον καθηγητή φυσικής Πολ Λανζεβέν, παντρεμένο αλλά σε διάσταση και νεότερό της. Γίνονται εραστές και συναντιούνται κρυφά σε ένα διαμέρισμα. Η γυναίκα του, όταν το μαθαίνει, βάζει κάποιον να κάνει διάρρηξη στο σπίτι τους και να κλέψει τα ερωτικά τους γράμματα. Τα παίρνει και τα στέλνει στον Τύπο. Ακολουθεί σκάνδαλο πρώτου μεγέθους. Οι πουριτανοί σκίζουν τα ιμάτιά τους, ο ακροδεξιός Τύπος κάνει πάρτι, μια άθεη, μια αμαρτωλή, μια ξένη, μια μετανάστρια από την Πολωνία, που είναι και Εβραία (που δεν είναι), ξεμυαλίζει έναν παντρεμένο (;) μικρότερό της άντρα και αμαυρώνει τη μνήμη του σπουδαίου Πιέρ Κιουρί. Βλέπει συχνά έξω από το σπίτι της στο Παρίσι μανιασμένο όχλο να ουρλιάζει εναντίον της. Ο αγαπημένος της εξοργίζεται και προκαλεί σε μονομαχία έναν εκδότη εφημερίδας, που γράφει τέρατα. Η μονομαχία γίνεται, αλλά πυροβολισμοί δεν πέφτουν τελικά. Ο εκδότης είπε μετά πως δεν του πήγαινε το χέρι να πυροβολήσει «ένα από τα πιο λαμπρά μυαλά της Γαλλίας» και ο Λανζεβέν σκέφτηκε πως δεν μπορεί να γίνει δολοφόνος. Τότε ήταν που την υποστήριξε έμπρακτα και ο Αλμπερτ Αϊνστάιν, ο οποίος την χαρακτήριζε «αστραφτερή ιδιοφυΐα». Της έγραψε ένα γράμμα, υπογραμμίζοντας: «Ιδιαίτερα αξιότιμη κα Κιουρί, είμαι τόσο εξοργισμένος με τον ποταπό τρόπο με τον οποίο ο κόσμος τολμά να ασχολείται μαζί σας αυτόν τον καιρό. Είμαι πεπεισμένος πως σταθερά απεχθάνεστε αυτόν τον όχλο, είτε σας δείχνει πολυτελή σεβασμό δουλοπρεπώς, είτε προσπαθεί να ικανοποιήσει την δίψα του για εντυπωσιασμό. Νιώθω την ανάγκη να σας πω πόσο πολύ θαυμάζω την νοημοσύνη σας, τη θέλησή σας, την ειλικρίνειά σας και πως θεωρώ τον εαυτό μου τυχερό που σας γνώρισε». Η γυναίκα αυτή, που επαναλάμβανε τότε, με όλη της τη δύναμη, ότι δεν πρέπει να συνδέεται η προσωπική με την επιστημονική ζωή των ανθρώπων, μεγάλωσε τα παιδιά της παροτρύνοντάς τα να είναι λιγότερο περίεργα για τους ανθρώπους και πιο περίεργα για τις ιδέες. «Δεν μπορείτε - έλεγε - να περιμένετε να φτιάξετε έναν καλύτερο κόσμο χωρίς να βελτιώσετε τους ανθρώπους. Για τον σκοπό αυτό, ο καθένας από εμάς πρέπει να εργαστεί για τη δική του βελτίωση και, ταυτόχρονα, να μοιραστεί μια γενική ευθύνη με όλη την ανθρωπότητα». Η Μαρί Κιουρί διεξήγαγε πρωτοποριακές μελέτες και συνέβαλε σημαντικά στην κατανόηση της ραδιενέργειας. Ηταν η πρώτη γυναίκα που δίδαξε στη Σορβόννη. Το 1910 δημοσίευσε την πραγματεία της πάνω στη ραδιενέργεια, έργο το οποίο θεωρείται θεμελιώδες για την κατανόηση του αντικειμένου αυτού. Το 1911 της απονεμήθηκε το βραβείο Νόμπελ Χημείας για την απομόνωση του καθαρού ραδίου.

Οι πρώτες μαζικές ακτινογραφίες

Στη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και καθώς δεν μπορούσε να συνεχίσει την έρευνά της καθώς το εργαστήριό της ήταν κλειστό, η Κιουρί με τη βοήθεια της κόρης της Ιρέν αφιερώθηκε στην ανάπτυξη της χρήσης της ακτινογραφίας. Τότε ήταν που έδωσε το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας της, που προερχόταν κυρίως από το βραβείο Νόμπελ, σε δωρεές για τους σκοπούς του πολέμου. Οργάνωσε ακτινολογική υπηρεσία για το μέτωπο και τοποθέτησε ακτινολογικά μηχανήματα, φιλμ και αντιδραστήρια σε 20 οχήματα, τα οποία ήταν εξοπλισμένα με «δυναμό» ώστε να παράγουν ηλεκτρικό ρεύμα. Στον στρατό τα οχήματα αυτά τα αποκαλούσαν «Μικρές Κιουρί». Εκεί έβαλε μέσα σε οχήματα συσκευές ακτίνων Χ, εκεί έγιναν και οι πρώτες μαζικές ακτινογραφίες που εντόπιζαν τις σφαίρες ή τα σπασμένα κόκαλα, εκεί μέσα στις μικρές Κιουρί που έσωσαν κόσμο. «Τίποτα στη ζωή - έλεγε - δεν είναι για να φοβόμαστε, είναι μόνο για να κατανοούμε. Τώρα είναι η ώρα για να καταλάβουμε περισσότερα, έτσι ώστε να φοβόμαστε λιγότερο». Η Κιουρί είχε καταλήξει πως η φυσική τάξη των πραγμάτων έχει μια απίστευτη συνοχή. «Διδάχτηκα, έλεγε, ότι ο δρόμος της προόδου δεν είναι ούτε γρήγορος ούτε εύκολος. Δεν αντιλαμβανόμαστε τι έχει γίνει. Μπορούμε να δούμε μονάχα τι απομένει για να γίνει, δεδομένης και της τεράστιας γνώσης που πρέπει να ανακαλυφθεί» και συμπλήρωνε: «Η ζωή δεν είναι εύκολη για κανέναν από μας. Αλλά τι μ' αυτό; Πρέπει να έχουμε εμπιστοσύνη στον εαυτό μας. Αυτό κάναμε κι εμείς με τον Πιέρ». Να επισημάνω πως αυτό το θρυλικό επιστημονικό ζευγάρι, αν είχε κατοχυρώσει την ανακάλυψή τους, θα ήταν δισεκατομμυριούχοι, μόνο που κάτι τέτοιο δεν ταίριαζε με την κοσμοθεωρία τους. Μέχρι σήμερα όποιος θέλει να δει τις σημειώσεις τους στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού, πρέπει να υπογράψει υπεύθυνη δήλωση, επειδή τα κείμενά τους (όπως και τα ρούχα τους και τα οστά τους) εκπέμπουν ακόμη ραδιενέργεια (και θα εκπέμπουν για 1.500 χρόνια), γι' αυτό και φυλάσσονται σε προθήκες από μόλυβδο! Η Εύα Κιουρί, βιογράφος της μητέρας της, είχε πει: «Η μητέρα μου ήταν 37 ετών όταν γεννήθηκα. Οταν μεγάλωσα αρκετά ώστε να μπορώ να λέω ότι τη γνωρίζω, ήταν μια ηλικιωμένη γυναίκα, η οποία βρισκόταν στο απόγειο της διασημότητάς της. Και όμως αυτή η "διάσημη επιστήμονας" μου ήταν εντελώς ξένη, ίσως επειδή η ιδέα ότι ήταν "διάσημη επιστήμονας" δεν απασχολούσε καθόλου τη Μαρία Κιουρί. Αντιθέτως έχω την αίσθηση ότι πάντα ζούσα δίπλα στη φτωχή φοιτήτρια, την οποία βασάνιζαν εφιάλτες και ήταν η Μαρία Σκλοντόφσκα, πολύ πριν έρθω εγώ στον κόσμο».

Μια ζωή πλούσια σε καλές πράξεις

Η μαμά της Εύα, της Ιρέν, αλλά και της ραδιενέργειας, πέθανε στις 4 Ιουλίου 1934, από απλαστική αναιμία στο σανατόριο του Σανσελμόζ, στην ανατολική Γαλλία. Η ασθένειά της σίγουρα οφειλόταν στην έκθεση του οργανισμού της στη ραδιενέργεια. Την εποχή εκείνη, οι επιβλαβείς συνέπειες της έκθεσης στην ακτινοβολία ήταν άγνωστες, με αποτέλεσμα η εργασία στο εργαστήριο να εκτελείται χωρίς προστατευτικά μέτρα. Η Κιουρί μετέφερε δοκιμαστικούς σωλήνες οι οποίοι περιείχαν ραδιενεργά ισότοπα στην τσέπη της και τους αποθήκευε σε ένα συρτάρι του γραφείου της, σχολιάζοντας μάλιστα το ωραίο μπλε - πράσινο φως το οποίο ανέδιδαν οι ουσίες αυτές στο σκοτάδι. «Η σκόνη, - έλεγε - ο αέρας του εργαστηρίου, τα ρούχα μας, όλα γίνονται ραδιενεργά». Να προσθέσω πως και κάποια μέλη της οικογένειάς της, αλλά και συνεργάτες της ασθένησαν βαριά ή έχασαν τη ζωή τους από την ραδιενεργό ακτινοβολία. Ο σύζυγός της είχε σοβαρά σωματικά εγκαύματα και περπατούσε με δυσκολία. Και η ίδια, όμως, έχανε σιγά σιγά την όραση και την ακοή της, ώσπου δεν άντεξε. Εξήντα χρόνια μετά από την ταφή της, το 1995, προς τιμήν των επιτευγμάτων της, τα οστά του ζεύγους Κιουρί μεταφέρθηκαν στο Πάνθεον του Παρισιού. Ηταν η πρώτη γυναίκα που της αποδόθηκε αυτή η τιμή. Της άρεσε να υπενθυμίζει πως είναι από εκείνους που σκέφτονται σαν τον Νόμπελ, ότι δηλαδή «στην ανθρωπότητα θα κάνουν περισσότερο καλό, παρά κακό οι νέες ανακαλύψεις κι ότι η επιστήμη τελικά έχει μεγάλη ομορφιά». Και σ' αυτήν την ομορφιά εκείνη τα αφιέρωσε όλα, ακόμη και τον εαυτό της. Μοιάζει τραγικά ειρωνικό ότι αυτό το στοιχείο που έδωσε ελπίδα στους ασθενείς με καρκίνο, υπήρξε η αιτία θανάτου αυτής που το ανακάλυψε. Κρατάω μια φράση της για το τέλος: «Η καλύτερη ζωή δεν είναι η μεγαλύτερη, αλλά η πλουσιότερη σε καλές πράξεις».

Της
Σεμίνας ΔΙΓΕΝΗ