Η Τέχνη στην υπηρεσία της Επανάστασης

Η Σοβιετικής Ρωσίας κρατικοποίησε -«επαναστικώ δικαίω», με ειδικό Διάταγμα τον τσαρικό κινηματόγραφο στη χώρα, μια τέχνη μέχρι τότε για τους λίγους «enfant gâté» ακριβή και αριστοκρατική.

Με αυτό το μέτρο, με την κοινωνικοποίηση των δομών παραγωγής και διανομής, ο κινηματογράφος απελευθερώνεται από τις εμπορικές και κερδοσκοπικές εξαρτήσεις και διαμορφώνονται όλες οι απαραίτητες συνθήκες για την ανάπτυξή του.

Στη Μόσχα ιδρύεται η πρώτη σχολή κινηματογράφου στον κόσμο.
Η νεαρή σοβιετική εξουσία αποδίδει στον κινηματογράφο τον χαρακτηρισμό «η πιο σημαντική απ’ όλες τις τέχνες».
Στον κινηματογράφο συνενώνονται διαφορετικά είδη τέχνης και αντιμετωπίστηκε από τη σοβιετική εξουσία ως ένα ζωτικό εργαλείο της Επανάστασης στον αγώνα για τη διαπαιδαγώγηση του νέου ανθρώπου.
Οι ιδιοκτήτες των κινηματογραφικών εταιρειών και της διανομής (οι περισσότεροι από αυτούς) εγκατέλειψαν τη χώρα, παίρνοντας μαζί πολύτιμο υλικό και εξοπλισμό.
Αλλά με ό, τι απέμεινε, η νεαρή ΕΣΣΔ έφτιαξε μια νέα κινηματογραφική τέχνη, αριστουργήματα της οποίας είναι ακόμη σήμερα το καμάρι του παγκοσμίου κινηματογράφου.

Alt

«Ο νέος κινηματογράφος δε συνέχισε μια παράδοση, αλλά έφερε μια καινούργια καλλιτεχνική προσέγγιση, μια έντονη εμπάθεια σε ό,τι ήταν μπαγιάτικο και απορριπτέο, μια ασυμφιλίωτη εχθρότητα σε σκύβαλα και εντυπωσιασμούς, μια σταθερή αποφασιστικότητα να κρατηθούν έξω από το σινεμά οι παλιές και τετριμμένες πρακτικές, καθ’ ολοκληρία ασύμβατες με την έκφραση της καινούργιας σκέψης, των καινούργιων ιδεών, των καινούργιων συναισθημάτων και καινούργιων λέξεων της νέας εποχής»
Σεργκέι Αϊζενστάιν

«Από σήμερα, μαζί με την κατάλυση του τσαρικού καθεστώτος, καταργείται η ύπαρξη της Τέχνης στις αποθήκες και τα ντοκ του ανθρώπινου πνεύματος […]
Οι πίνακες να απλωθούν από σπίτι σε σπίτι, πάνω από τους δρόμους και τις πλατείες, σαν ουράνια τόξα από πολύτιμους λίθους, για να χαροποιούν και να εξευγενίζουν το βλέμμα του διαβάτη […]
Όλη η Τέχνη στο λαό!» 

 Μαγιακόφσκι 1917

ΟΧΤΩΒΡΙΑΝΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Η Τέχνη στην υπηρεσία της Επανάστασης

«Μπολσεβίκος», έργο του Μπ. Μ. Κουστόντιεφ

 Στα τέλη του 19ου αιώνα, αρχές του 20ού, η εικόνα της καλλιτεχνικής ζωής στη Ρωσία ήταν ανομοιογενής και αντιφατική. Στο πλάι της τσαρικής Ρωσίας και του αστικού γούστου, που αυτή επέβαλε στην καλλιτεχνική ζωή, μεγάλοι δημιουργοί, λαμπρά ονόματα της εικαστικής τέχνης, έγραψαν τη δική τους σελίδα, ανοίγοντας το δρόμο στις κοσμοϊστορικές αλλαγές που επέφερε στην πολιτιστική ζωή η Επανάσταση του Οχτώβρη. 

Οι: Α. Σαβράσοφ, Ι. Λεβιτάν ερμήνευσαν την ποίηση της ρωσικής φύσης. Στα έργα του ο Β. Περόφ κατήγγειλε κοινωνικές αδικίες. Ο Ρέπιν, εξήρε τον αγώνα των επαναστατών. Η ιστορική ζωγραφική χαρακτηρίζεται από μια τάση επιστροφής στις εθνικές πηγές (Σούρικοφ, Ρέπιν, Γκάι κ.ά. ). Από το 1870, η ομάδα «Περεντβίζνικι» - «Περιπλανώμενοι» ξεχωρίζει. Είναι η ομάδα καλλιτεχνών, που διαφωνεί προς την Αυτοκρατορική Ακαδημία της Πετρούπολης. Τα μέλη της οργάνωναν περιοδεύουσες εκθέσεις και είχαν ως όραμα - όπως και οι φίλοι τους συγγραφείς Τουργκένιεφ και Τολστόι - να φέρουν την Τέχνη κοντά στο λαό. Νεότερος κλάδος τους, οι καλλιτέχνες που προσανατολίζονται προς το συμβολισμό, όπως ο Μ. Βρούμπελ και ο Β. Μπορίσοφ - Μουσάτοφ.

Με την εμφάνιση στη σκηνή της ένωσης «Γαλάζιο ρόδο» (Π. Κουζνετσόφ, Μ. Σαργιάν, Ν. Κρίμοφ κ.ά.), αρχίζει ένα νέο στάδιο στην ανάπτυξη της ρώσικης ζωγραφικής. Οι ιδέες του συμβολισμού, του μετα-ιμπρεσιονισμού και του φοβισμού αναπτύχθηκαν μέσα από το περιοδικό και την καλλιτεχνική ένωση «Χρυσόμαλλο δέρας», η οποία το 1910 διασπάστηκε και έδωσε τη θέση της στο ισχυρό εικαστικό κίνημα «Βαλές καρό» (Μόσχα) και «Ενωση Νεολαίας» (Πετρούπολη). Οργανωτές ήταν οι: Λαριόνοφ, Γκοντσαρόβα και βασικός πυρήνας οι: Π. Κοντσαλόφσκι, Ι. Μασκόφ, Α. Λεντούλοφ κ.ά. Ολοι οι καλλιτέχνες της ρώσικης πρωτοπορίας συνδέθηκαν με την ομάδα αυτή (εκτός από τον Φιλόνοφ) και τουλάχιστον μία φορά συμμετείχαν σε εκθέσεις της οι: Καντίνσκι, Σαγκάλ, Μάλεβιτς, Τάτλιν, Ποπόβα, Πούνι, Μπουρλιούκ, Γιαβλένσκι, Εξτερ, Κλιουν, Ουνταλτσόβα, Ροζάνοβα κ.ά.

Ο «Βαλές Καρό» συνέβαλε στην προσέγγιση της ρωσικής τέχνης με πρωτοπόρους Γάλλους καλλιτέχνες (Ματίς, Μπρακ, Πικάσο, Ντερέν κ.ά.) και σημαντικά κινήματα (φωβισμός, κυβισμός κ.ά.). Την εποχή αυτή, οι ιδιωτικές συλλογές του Σ. Στσούκιν και Ι. Μορόζοφ, εμπλουτίστηκαν με πολλά και σημαντικά έργα Γάλλων (Ματίς, Πικάσο, Σεζάν κ.ά.), τα οποία μετά τη μεγάλη Οχτωβριανή Επανάσταση, αποτέλεσαν στολίδι των δύο μεγάλων κρατικών Μουσείων: «Πούσκιν» (Μόσχα) και «Ερμιτάζ» (Πετρούπολη).

Οι παραδόσεις του δημοκρατικού ρεαλισμού, που αναπτύσσονταν εντατικά στις αρχές του 20ού αιώνα, δυνάμωσαν ιδιαίτερα στην περίοδο της επανάστασης του 1905 - 1907. Εκφραστές του, οι: Ντομπουζίνσκι, Κουστόντιεφ, Σερόφ, Κρασίντσκι κ.ά. Η θεματολογία που συνδεόταν με τα επαναστατικά γεγονότα του 1905 - 1907 και προάσπιζε τον αγώνα της εργατικής τάξης και της αγροτιάς, κατέλαβε δεσπόζουσα θέση στη δημιουργία των: Αρχίποφ, Ιβάνοφ, Κορόβιν, Ποπόφ κ.ά. Μεγάλη σημασία στον αγώνα κατά της αστικής ιδεολογίας στην Τέχνη είχε το άρθρο του Β. Ι. Λένιν «Κομματική οργάνωση και κομματική φιλολογία» (1905).

Πετρόφ - Βόντκιν, «1918 στο Πέτρογκραντ». Εργο του 1920

Νέα εποχή στην ιστορία της Τέχνης

Η μεγάλη Οχτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση εγκαινίασε νέα εποχή στην ιστορία της Τέχνης των λαών της ΕΣΣΔ. Ενα τεράστιο βήμα για την απελευθέρωση της δημιουργίας. Η Τέχνη μπήκε στην υπηρεσία του λαού. Διαποτισμένη από το πνεύμα της κομμουνιστικής ιδεολογίας, έχοντας ως εμπνευστή τα ιδανικά του σοσιαλισμού, ενσάρκωσε την επαναστατική πάλη των μαζών και τον ενθουσιασμό τους στην οικοδόμηση της νέας κοινωνίας.

Στόχος ήταν η αισθητική αγωγή των εργαζομένων, καθώς και η τόνωση του ιδεολογικού και παιδαγωγικού ρόλου της Τέχνης. Οι μετασχηματισμοί στον τομέα του Πολιτισμού αφορούσαν όλους τους λαούς της χώρας, που απέκτησαν τη δυνατότητα της ελεύθερης και δραστήριας ανάπτυξης των εθνικών καλλιτεχνικών τους παραδόσεων. Από τα πρώτα χρόνια, το κράτος κατέβαλε κάθε προσπάθεια για την ανάπτυξη του πολιτισμού, τη διαφύλαξη των καλλιτεχνικών αξιών και την οργάνωση των μουσείων. Σ' αυτούς τους σκοπούς απέβλεπε το διάταγμα «Για την καταγραφή, τον απολογισμό και τη διαφύλαξη των καλλιτεχνικών μνημείων της χώρας» (1918), η μεταρρύθμιση της καλλιτεχνικής μόρφωσης, η συγκρότηση αγοραστικών επιτροπών που είχαν καθήκον την αγορά εικαστικών έργων, καθώς και η παραχώρηση μεγάλων χρηματικών ποσών για την οργάνωση καλλιτεχνικών εκθέσεων, διαγωνισμών κ.ά.

Τεράστιο ρόλο στη διαμόρφωση της νέας σοβιετικής τέχνης έπαιξε το σχέδιο της προπαγάνδας της μνημειακής τέχνης, που επεξεργάστηκε ο Λένιν και απέβλεπε στην προώθηση των ιδεών του κομμουνισμού με τα μέσα της Τέχνης και κυρίως της γλυπτικής.

Στην περίοδο του εμφυλίου πολέμου και της ξένης στρατιωτικής επέμβασης του 1918 - '20, η επιτακτική ανάγκη να εξηγούν ανάγλυφα στο λαό την πολιτική της σοβιετικής εξουσίας και να μεταδίδουν στις μάζες τα συνθήματα του Κόμματος, έπαιξε αποφασιστικό ρόλο η άνθηση της Τέχνης της αφίσας. Μεγάλοι τεχνίτες στο είδος αυτό αναδείχτηκαν οι: Β.Ν. Ντενί και Ντ. Σ. Μόορ, που στηρίζονταν στην παράδοση της χρωμολιθογραφίας και στην πείρα της προοδευτικής ξένης και εθνικής πολιτικής χαρακτικής. Παράλληλα, όμως, με τα έντυπα φιλοτεχνούσαν και αφίσες. Κύριος εμπνευστής αυτών των αφισών, που ονομάζονταν και «ΟΚΝΑ ΡΟΣΤΑ» («Παράθυρα του ρώσικου τηλεγραφικού πρακτορείου»), ήταν ο Μ. Τσεριόμνιχ και ο Β.Β. Μαγιακόφσκι. Η μορφή αυτή της διαφωτιστικής τέχνης διαδόθηκε σημαντικά σε όλη τη χώρα. Σαν διαφωτιστικά μέσα, με προσιτή μορφή, χρησίμευαν επίσης, οι ηρωικές συνθηματικές συνθέσεις, που στόλιζαν τις πόλεις τις μέρες των επαναστατικών γιορτών, καθώς και τα σκίτσα, που διακοσμούσαν τα προπαγανδιστικά τρένα και πλοία.

Α.Α. Νταϊνέκα, «Η άμυνα του Πέτρογκραντ». Εργο του 1928

Συλλογική δράση

Από την αρχή της Επανάστασης, ο Λαϊκός Κομισάριος Διαφώτισης, Α.Β. Λουνατσάρσκι, πρότεινε στους καλλιτέχνες να αναλάβουν συλλογική δράση, με σκοπό τη δημιουργία νέων μορφών στην καλλιτεχνική ζωή και την καλλιτεχνική εκπαίδευση. Ετσι, το Κομισαριάτο Λαϊκής Διαφώτισης, οργάνωσε αμέσως δύο τμήματα: Το Τμήμα Εικαστικών Τεχνών, το οποίο από το 1918, με επικεφαλής τον καλλιτέχνη Ντ. Στέρενμπεργκ, ενθάρρυνε τους καλλιτεχνικούς πειραματισμούς με εκδόσεις, εργαστήρια, εκθέσεις κ.ά., και το τμήμα «Μουσείων και Προστασίας των Καλλιτεχνικών Μνημείων του παρελθόντος». Η ιδιαίτερη σημασία που είχε η προσπάθεια αυτή, φαίνεται στην ομιλία του Λουνατσάρσκι στην Πανρωσική Συνδιάσκεψη Μουσείων, τον Φλεβάρη του 1919 στην Πετρούπολη, ότι, «δεν υπάρχει άλλος τρόπος διάσωσης των μουσείων από το να κεντρίσουμε το ενδιαφέρον των μαζών για την ύπαρξή τους... Η δημοκρατία παραμένει κενός ήχος, εάν δεν εξυψώνεται το πολιτιστικό επίπεδο των μαζών...».

Λόγω της εθνικοποίησης των ιδιωτικών συλλογών και της απαγόρευσης εξαγωγής έργων Τέχνης, οι προεπαναστατικές συλλογές ανασυγκροτήθηκαν και συμπληρώθηκαν με καινούρια έργα. Ετσι, άρχισε να διαμορφώνεται ένα κρατικό μουσειακό αρχείο, το οποίο επίσης συμπληρωνόταν με νέα έργα, και να εμφανίζονται νέα κρατικά μουσεία: Το Μουσείο Επίπλου, το Μουσείο Πορσελάνης, το πρώτο και δεύτερο Μουσείο Νέας Δυτικής Ζωγραφικής, το Μουσείο Ρωσικής Καλλιτεχνικής Παράδοσης, το Μουσείο Ζωγραφικής και Αγιογραφίας, το Μουσείο Καθημερινής Ζωής κ.ά. Στην Πετρούπολη μετέτρεψαν τα αρχοντικά των Στρόγκανοφ, της Σουβάλοβα, του Σερεμέτιεφ, των Γιουσούποφ, σε μουσεία. Από το Σεπτέμβρη του 1918 έως το Δεκέμβρη του 1920 αγοράστηκαν (από την επιτροπή Αγορών) συνολικά 1.926 έργα 415 δημιουργών, εκ των οποίων τα 1.211 έργα κατανεμήθηκαν σε 30 μουσεία. Τόσο το Κεντρικό Μουσείο της Μόσχας, όσο και τα μουσεία των επαρχιακών πόλεων, προϋπέθεταν τη συνεργασία με τα Ελεύθερα Καλλιτεχνικά Εργαστήρια και μαζί μ' αυτά καλούνταν να διαμορφώσουν ενιαίο εκπαιδευτικό σύστημα.

Ο πιο γνωστός πίνακας της ρωσικής Τέχνης του τέλους του 19ου αιώνα, είναι «Η αφέντρα του χιονιού», του Β.Ι. Σούρικοφ

Τα πρώτα εκθεσιακά βήματα

Οσον αφορά στον τομέα διοργάνωσης εκθέσεων, από τα πρώτα κιόλας βήματα της νέας κοινωνίας, έγινε φανερή η πρόθεση να αντικατασταθεί ο παλιός τρόπος προβολής του καλλιτεχνικού έργου. Να ανοίξουν καινούριοι εκθεσιακοί δρόμοι, με στόχο ο καλλιτέχνης χωρίς τις δεσμεύσεις της ιδιωτικής αγοράς, να μπορεί να παράγει έργο ελεύθερος. Το κράτος επωμιζόταν το ρόλο του υπερασπιστή του καλλιτέχνη, και οι καλλιτέχνες καλούνταν να υπηρετήσουν την κοινωνία και το λαό.

Η «Απόφαση περί των εκθέσεων», που ψηφίστηκε το Σεπτέμβρη του 1918, περιείχε τις βασικές αρχές της εκθεσιακής δραστηριότητας: 1. Εθνικοποίηση. 2. «Το κέντρο τροφοδοτεί την περιφέρεια». 3. Η καθοδήγηση παραδίδεται στο Πανρωσικό Κεντρικό Γραφείο Εκθέσεων. Η πραγματοποίηση των καλλιτεχνικών εκθέσεων ανατέθηκε στο Τμήμα Εικαστικών Τεχνών. Ενα πολύ μικρό επιτελείο, που αποτελούνταν από 2 διευθυντές, 2 βοηθούς για την παραλαβή και την παράδοση των έργων, 1 οργανωτή για τους τόπους των εκθέσεων, 10 συνοδούς της έκθεσης, 2 φύλακες, αναλάμβανε τον έλεγχο και τη διοργάνωση των εκθέσεων στη Μόσχα, καθώς και την κατανομή τους στην επαρχία. Οι εκθέσεις ήταν δωρεάν και χωρίς κριτική επιτροπή. Οι καλλιτέχνες που συμμετείχαν αμείβονταν από το κράτος για την παραχώρηση των έργων τους, με αντίτιμο που καθοριζόταν από την καλλιτεχνική επιτροπή και από την επαγγελματική ένωση. Οι εκθέσεις του Γραφείου ξεκίνησαν το Δεκέμβρη του 1918, με έκθεση αφιερωμένη στη μνήμη της Ολγας Ροζάνοβα (υποδιευθύντρια καλλιτεχνικής βιομηχανίας, με ενεργή συμμετοχή στη συγκρότηση του Μουσείου Ζωγραφικής Παιδείας κ.ά.).

Χαρακτηριστικό της εικαστικής τέχνης της δεκαετίας του 1920 ήταν η δημιουργία πολλών καλλιτεχνικών ενώσεων, οι διακηρύξεις των οποίων διέφεραν μεταξύ τους. Από τις σχολές και τα ινστιτούτα με ριζοσπαστικές μεθόδους σημειώνουμε τη σχολή «ΟΥΝΟΒΙΣ» του Μάλεβιτς στην πόλη Βιτέμπσκ με παραρτήματα στο Περμ και το Ορεμπουργκ και τα Ελεύθερα Εργαστήρια (ΣΒΟΜΑΣ), που το 1920 μετονομάστηκαν σε Ανώτερα Καλλιτεχνικά - Τεχνολογικά Εργαστήρια (ΒΧΟΥΤΕΜΑΣ). Τα Βχούτεμας ιδρύθηκαν στη Μόσχα (1920), την Πετρούπολη (1921) και το Βιτέμπσκ (1921) και εξελίχτηκαν σε σημαντικά, αρκετά πειραματικά και πρωτοποριακά κέντρα διδασκαλίας.

Μ. Σαγκάλ, «Πάνω από την πόλη». Εργο του 1917

Αλλος ένας θεσμός που ενίσχυσε τις πειραματικές τάσεις στην Τέχνη ήταν το Ινστιτούτο Καλλιτεχνικής Παιδείας (ΙΝΧΟΥΚ) στη Μόσχα (1920) με πρόεδρο, αρχικά, τον Β. Καντίνσκι. Η έκκληση των συσπειρωμένων γύρω από το περιοδικό «Λεφ» (Αριστερό Μέτωπο Τέχνης) κονστρουκτιβιστών για αντι - τέχνη, οδήγησε στη στροφή της πρωτοπορίας προς το βιομηχανικό σχέδιο (περίπου 1922 - 24).

Τα παραπάνω ήταν η απαρχή ενός συστήματος που έθετε την Τέχνη στην υπηρεσία του λαού. Ενα σύστημα που με αρκετές αλλαγές στην πορεία, περιλάμβανε τα κρατικά αποθέματα της σύγχρονης Τέχνης, την ανέγερση μνημείων σύμφωνα με το πρόγραμμα μνημειακής προπαγάνδας, τη διακόσμηση των πόλεων στη διάρκεια των επαναστατικών εορτών, τις εκθέσεις καλλιτεχνών διαφόρων τάσεων, περιοδεύουσες εκθέσεις της σύγχρονης τέχνης σε όλη τη χώρα, τη βασική και ανώτατη καλλιτεχνική παιδεία.

Η ανατροπή του σοσιαλισμού στην πρώην ΕΣΣΔ είχε ως αποτέλεσμα αυτή η λαμπρή πορεία να διακοπεί.

Η.Μ